Къаьстта а лоархӀаме да цу тайпара чулоацам бола йоазош ишколашка деша дагӀача берашта довзаргдолаш, бе-беча автораша шоаш увттадаьча хрестоматешта юкъекхихьа хилар. Йоазонхой къаьсттача книжкаш тӀа кепа техаяр аьнна, кхувш боагӀараша ца еша тарлу тӀема хетаяь романаш, повесташ, дувцараш; амма гӀалгӀай литературах долча дешара книжкаш тӀа уж хилча, массанена довз уж йоазош. Из да геттара лоархӀаме а мах баь варгвоацаш бола пайда хьабоала а гӀулакх. Вай цкъаза уж моттигаш теркал ца йой а е цар лоархӀам кхета ца беш бусе а, ишколе яьккхача хана хьахул хургволча сага керттера оамал: дика-во къоастаде хар, мохк, наьна мотт безар, Даьхе лорае кийча хилар. ТӀехьардар дукхагӀча даькъе Ӏомаду литературни кхолламашка гӀолла.

Тахан ишколашка гӀалгӀай меттала Ӏомадеча йоазонашта юкъе да 5-ча классагара дӀаволавенна 11-ча классага кхаччалца, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема хетадаь, деррига халкъ цаӀ санна моастагӀчоа духьалъэтта хилара хетадаь йоазош. Уж дешаш, тохкаш, турпалий оамалаш а гӀулакхаш кхетадеш, дешархоша курал ю шоай мехках а мехкахоех а. Цар дегашка йоккха лар ют цар, Даьхенцара безам кхебу. Тха даьй иштта денал долаш хиннабале, тха а хила йиш яц-кха царел эшашагӀа, тӀехьадусаш, майрал эшшача кӀезигал гойташ, аьнна, хет царна. Цу тайпара уйлаш сомайоахаш да вай къаьнагӀа болча поэтий а, прозаикий а, драматургий а кхолламаш. Масала, царна юкъе гургда вайна Заьзганаькъан Бахьаудина, Осменаькъан Хьамзата, Базорканаькъан Идриса, Боканаькъан Ахьмада, Чахкенаькъан СаӀида, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида, Хьоашаланаькъан Махьмада, Янданаькъан Жамалдий, Гаьгенаькъан Гирихана, кхы дуккхачар кхелла тӀемах дола йоазош. Уж дерригаш а декъа йиш я доккхача кхаь даькъа: прозанна, поэзена, драматургена. Укхаза эггара хьала проза оттаяьй аз, хӀана аьлча цхьабола цунца къахьийга йоазонхой шоаш хиннаб тӀема юкъе латташ а моастагӀа эшавара шоай дакъа юкъехьош а.

Ишколе деша мел баьгӀача а хӀанз багӀача а дешархошта дика йовзаш я Заьзганаькъан Бахьаудина цӀи а цо кхелла йоазош а. Къаьстта а дукха йоазош даьд цо Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀемах лаьца. Из цаховш нийсденна хӀама дац, хӀана аьлча ший лоӀамах тӀем тӀа ваха, политрук волаш хьавенав из цу халача хана. Сийлахь-боккхача тӀемах цо дувцараш шийна бӀаргадайна е тӀема новкъосташа дувцаш хаза хӀамаш да. Духхьал ишколе Ӏомадеча цун йоазошта юкъе да цу боккхача тӀема хетадаь «Пхьа лехар» (5 класс), «ЭгӀазал», «Ваьча юрта» (8 класс), иштта кхыдараш. Царех хӀарадар Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема хетадаь литературни сийленг да, аьнна, хет сона, хӀана аьлча шоай чулоацамга диллача, уж цӀаккха лергдоаца, даим вай къонача тӀехьенна нийса кхетам тергбола йоазош да. Масала, «Пхьа лехар» яхар ший боарамга диллача зӀамагӀчарех дола дувцар да. Бакъда цо чулаьцача уйланга диллача, из боккха лоархӀам болаш кхелла йоазув да.

Лоамарой даим а чӀоагӀа хиннад ший гаргарча сага цӀий лехар, пхьа цӀабар. Укх дувцар тӀара Адарбеков Муса черсий мехкара ва. Цун нускал а дуккха мехкахой а боабаьб моастагӀчо. Цудухьа лоамарой ӀаьдалагӀа юхадекха лерхӀ цо шийна даь зулам, моастагӀашкара пхьа лехаш. Из цун дагалаттар чакхдаккха новкъостал деш хул гварде сержант керте латтача тӀема отделене бӀухой, къаьстта Папенковскии Николайчуки. Цунна пхьа леха вӀаштӀехьадалар къаьстта дика гойташ да дувцара тӀеххьара дакъа. Цу тӀа Хьусена Бахьаудина язду:«...Окопа тӀехьа окоп йоаккхаш, Адарбекова отделени йола тӀема дакъа, бирса тӀом беш, дӀахододаш латтар. КӀеззига юхаметтабаьхкача немцаша, юрта йисте кхаьчача, чӀоаггӀа духьале йир. ТӀеххьара атака еш Адарбекова кога чов йир...

Ший позице тӀара моастагӀа эккха а ваь, дукъал тӀехьашкабаьннабар вайбараш. Чов хинна вола Адарбеков атаке болхарел гаьнна тӀхьависавар, хӀаьта а, къар ца луш, текхаш, царна тӀехьаводар из. Селла боккха а низ болаш а бар моастагӀчунна юхьдухьалъоттара, из вера, цул котвалара лоӀам...»

Ший тайпара чулоацам болаш, керттера турпал Шолохова «Сага кхел» яхача дувцар тӀарча Соколовна таралесташ волаш, дувцар да «Ваьча юрта» яхар. Цун керттера турпал полка комиссар Иванов Василий Николаевич, юрташ а шахьараш а йоахаш, ший полкаца ваьча, ваьхача, ше тӀем тӀа вахача юрта кхаьчав. Цу юрта нана, сесаг, йиӀиг, ага улла кӀаьнк витавар цо. Бакъда царех цхьан кӀаьнкагара дӀа мел ийккхараш хӀанз боацаш ба. Уж кхоккха – нана, сесаг, йиӀиг Ася - ийша тӀехьашкавоалача, эгӀаваь хьаьрваьннача фашиста боабаьбар. КӀаьнк а воацаш хургвар, лоалаха ваха воккха саг Архип бахьан долаш виса мара. Йоккха сагото я Ивановга енар, амма цо лохбанзар моастагӀа мехкара эккхавара лоӀам, ший бӀухошца дӀахо а Даьхен лаьтта мукъадаккха, ӀоцӀенде вода из. Цу тайпара кхелаш дуккха а хиннай тӀема деношка салтий а эпсарий а вахаре.

Вай эскар котдалара бахьан малагӀа хиннад? Цу хаттара дола жоп лехаш волча сага деша деза аьнна хет сона Хьусена Бахьаудина яздаь «ЭгӀазал» яха дувцар. Цу тӀа дувцаш дола хӀама, тӀема хьалхарча жӀака тӀа фуд хьажа, язде вахача корреспондента дувц цу кӀалхарча инарала. Цхьан фашисташа дӀалаьцача юртарча кхалнаха, кӀаьнк вохийт вай эскарга хоам ийце. Цу юрта вайчарех саг вац, йоккхий топаш Ӏочуйийтте Ӏошаьръе из юрт ала дезаш хиннав из. Цар бахьийтача хоамо дехаш хиннар хьаду вай эскаро, уж кхалнах шоаш бов цу довна юкъе. Вешта аьлча, цу ханарча советски наха шоаш лергбале а чӀоагӀа ловш хиннад котало яккха а моастагӀа эшаве а. Мехка юкъарча гӀулакха шоаш кхобаьбац цар. Цудухьа яьккхай герзах визза волча моастагӀчунгара котало а. Инарало корреспондента дийцача цу хӀамах тӀема хана хетадаь боккъал дика дувцар хьахиннад.

Тайп-тайпарча жанрашка къахьийгад Заьзганаькъан Бахьаудина тӀема ханара нах, царна карагӀдийна доккхий а турпала а гӀулакхаш хьагойта дагахьа. Царех цаӀ я «Советски сага лоӀам» яха очерк. Цу тӀа бувцача наха юкъе ва очерк кхелла вола йоазонхо ше а. Цудухьа цох ала мегаргда документальни очерк я, аьнна. Гонна юкъе биса саветски салтий, эпсараш, редакце а типографе а болхлой, го бохабаь, цунна юкъера ара мишта баьлар дийцад Бахьаудина.

ТӀема прозанна юкъе ший моттиг дӀалоацаш да Базорканькъан Идриса дувцараш. Укхаза са хьоахаде безам ба царех шиъ «Заретта» (5 класс), «Сай» (7 класс). Берашка тӀемах лаьца мел дукха дувцача къамаьлал дуккха толашагӀа а цар дегашка кӀоаргагӀа лар юташ а да, аьнна, хет сона литературни йоазув. Цу тӀа бувцача белггаларча турпалаша хьалхадоах царна шоай мехкацара уйла, цунцара безам мишта хила беза. Зарета кхувш йоагӀаш йиӀиг я, фашисташа бомбаш чуеттарах деннад цун да-нана, ше а бер долча хана, зӀамагӀчарга хьажа езаш, нанна хьалхара царца йиса езаш хул из. ДукхагӀча даькъе, ер дувцар кхоллаш, Идриса шийна хьалхашка оттадаь декхар хиннад, сона хетачох, моастагӀчун къизал, цо дезалашта бена бала хьагойтар. Дувцар дийшача наьха эггара хьалха дег чу йосса уйла йиӀигах болча къахетамца ювзаенна я. Иштта чулоацам болаш да Осменаькъан Хьамзата яздаь «Оакхарий» яха дувцар а. Из Ӏомаду 7-ча классе.

ШоллагӀдола «Сай» яха дувцар денал долча ЦӀеча Эскара эпсара хетадаь да. Мел чӀоагӀа низ тӀабахьарах, моцалца, еттарца, човнаш ярца советски эпсара лоӀам кагбе, шоаш яхар цунга хьадайта маганзар фашисташта. Юххера а, сов маькара ше хиларах, моастагӀех кӀалхарваьле, дӀавода из. Сай яхаш я керттерча турпала цӀи. Къаьстта теркам тӀаозаш да юххера ше дӀаводаш цо аьнна дешаш. Царгахьа бий оагабийя, шо-м сона тӀакхача а ца кхача а мег, бакъда ше-м царна цкъа тӀакхоачаргва, оал цо. Сай санна моастагӀий когашкӀалхе ца хулаш лаьттаб бӀаьш, эзараш советски салтий а эпсараш а. Кхоачам ба укхаза дагавийхача Карбышев Дмитрий Михайлович, инженерни эскара инарал-лейтенант, тӀема Ӏилмай доктор. МоастагӀчунна духьаллатташ веннав из, шийна йовзача къайленех царна цаӀ дӀа ца ювцаш. Шийлача Ӏан юкъе, тӀехкарашка кхаччалца Ӏоверзанваьккха, маршашца шийла хий дӀатӀадийтта вийнав цар из. Тахан из вовз ший Даьхен тӀема ханара турпалаш бовзача безача боккхийчарна а зӀамигачарна а. Цун къонахчал кхувшбоагӀарий теркам тӀаозаш да. ТӀемах дувцача хана, аз каст-каста хьоахаду цун тӀеххьара денош, бокъонца ший мехка тешаме вола саг мишта хила веза дӀахайташ. Иштта хиннав Сай а, цунца нийсве йиш йолаш. Цудухьа айса ишколе тӀемах дувцача хана, цу турпалий вахарцара масалаш кхувла дезаш хул, хьехархочо дувцар даьсса хабар доацилга берашта ховргдолаш.

ТӀема проза ювцаш, ца хьоахадича даргдац повестех лаьца. Ишколе Ӏома а еш, дешархой патриотически дог-уйла кхедечарех, цу балха юкъе йоккха моттиг дӀалоацачарех я Боканаькъан Ахьмада «Тиша цӀа» яха повесть (8 класс), Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида «Этии Вутии» яха повесть (6 класс). Дешара книжкаш оттадаьраша теркалдаьд, хӀара классе денал а майрал а кхедергдола йоазош хилийтарца дувзаденна дош. Цу теман кӀийлен тӀа кхелла да Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида «ВӀашагӀкхетар», «Матрос», «Салтечун дувцар» (9 класс). Укхаза сона ала лов, ишколе болх беча хьехархоша, духхьал цӀай долча шерашка е деношка баь ца Ӏеш, цахаддаш бӀарчча шера къахьег кхувш боагӀарашта денала урокаш телаш.

Цу темах даь доккха йоазош романаш а да вай литературе. Царех я Боканаькъан Ахьмада язъяь «ДогӀанха даш делхаш» яха роман. Вай республикера МагӀалбик лораеча деношка цига а цун гонахьа а хинна хьалаш дувцаш да из йоазув. Цу хана Ахьмад ше а хиннав цига, моастагӀа тӀа ца вита чӀоагӀаленаш еш. Цхьайола моттигаш документальни я ала йиш йолаш я цу романа тӀа. Цхьаькха цхьа хӀама а да белгалдаккха дезаш, МагӀалбика «ТӀема сийлен гӀала» яха цӀи ялийта гӀерташ къахьегарашца хиннав Боканаькъан Ахьмад а. Цох цунна доккха баркал ала а доагӀа.

Йоккха моттиг дӀалоац тӀема литературанна юкъе шоллагӀча даькъо – поэзе. Наггахьа поэт хуле тамаш я, цу лостамагӀа ший дош ца оалаш. Цхьачар вий кхайкаю тӀема, вокхар тӀом хьебу нах машара тӀахьех, кхоалагӀчар ага иллега гӀолла гойт вай мехкарча наьха фу дог-уйла хиннад цу лирача шерашка. Поэт Ӏалбаканаькъан Жабраил ваь хиннав 1940 шера. Из ага уллача хана, хьайнаб вай мехка тӀом. «Даьхенна» аьнна цӀи тилла, цо язъяьча байто, хӀара шера берий дегаш тохадолийт, из дагахьа Ӏомайийя доагӀа дукхагӀа дола бераш, цун бахьан да из моллагӀча сага дегах хьокхалуш хилар. Кхыметтел ага тӀа гола яьккха, ший бер тхьовсадеш яьгӀача нанна а дагадоаллар цаӀ хиннад, моастагӀа эша ваь, котало яккхар. Из байт юха дагайохийта безам ба са газет дешарашта:

«ДагадоагӀа сона ага хана,

Теве гӀерташ, ага теркадеш,

Ага илли доахаш ягӀар нана:

«Оло цици, моастагӀа вохавийя,

Мукъабаккха кӀаьнка ваха мохк;

Оло цици, моастагӀа вохавийя,

Малх ба кӀаьнка, кӀаьнка езац морх.

Оло цици, ма еттийта бомбаш,

Ма вахийта са кӀаьнк набарах,

Оло цици, моастагӀашца тӀом бу

КӀантий лорабелахь Ӏоажалах».

Ага хана хезара эггар хьалха:

Даьхе, моастагӀа, Ӏоажал, бомбаш, тӀом;

Ага хана къовлабелар алхха

Са безарий, цабезарий гом.

Вича денз ши дош: Нана, Даьхе

Сакхетам чу цӀаккха къаьстадац».

Ага уллача берага къамаьл деш санна, ший дагардар, мехкаца дувзаденнар, лоархӀамедар хьагойт вайна укхаза бера нанас. ЦӀи а нийса тиллача санна хет сона укх байтах. Ага илли хинна Ӏац кхалсага дувцар, Даьхен хьал да. Говзача поэта иштта, вӀалла хьона дагадоацача оагӀорахьа дӀаерзаю ший уйла, ала гӀертар.

ТӀема ханарча поэзе цхьа дакъа кхеллад Янданаькъан Жамалдас. Цу шерашка, вай Сибре диггалца, Нохч-ГӀалгӀай йоазонхошта керте латташ хьавоагӀача цо эггара хьалхарчарца язъяьй нах тӀема гӀовттабеш, мохк лорабара тӀахьехаш йола байташ. Уж а дика йовзаш я ишколашка деша баьгӀарашта, хӀана аьлча 9 классе Ӏомаю уж а кхыча темаех йола а цун стихотворенеш. Ешаргья вай царех цаӀ, «Хьай ваха безам бале» яха байт:

«Хьай ваха безам бале,

Хьай лела безам бале,

Вай сийрда Даьхе

Хьайна езаш яле –

ГӀатта, са новкъост,

Лома бирсалца, лата, са новкъост,

Вай даьй хьинарца!

Хьона хьай цӀа дезе,

Хьона хьай боахам безе,

Хьо тахан къонахчал

Дайна веце –

ГӀатта, са новкъост,

Къонахчун хьинарца,

Лата, са новкъост,

Цу лома майралца!

Хьо хьай даьна ваьвале,

Хьо хьай нанас кхеваьвале,

Хьона хьа наьна тӀар

Хьанала хиннабале –

ГӀатта, са новкъост,

Оатто ца лехаш сина,

Лата, са новкъост,

Вай ноаной къина.

Дуненах хьай къаста везарах,

Безарех хьай вала везарах,

Вай ноаной къина,

Эхь ма хилийталахь,

Тахан къонахчал дехке

Зовза ваьле,

Са новкъост, сесага дог

Хьайх ма кхоардаделахь!»

Юххера, тӀема шерашта хетаяь драматурги ца хьоахайича, дизза хургдацар вай Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀемах дола йоазув. ТӀема шерашка литературан цу даькъе дукхагӀа къахьегарца белгалваьнна хиннав Базорканаькъан Идрис. ГӀалгӀай драматургена хетадаьча ший книжка тӀа Йовлой А. М. язду: «1941 шера кӀимарса бетта агитбригадашта Базорканаькъан Идриса язъю «Укх деношка» яха цхьан актах латта пьеса. Маьцхали бетта Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен драматически театра бригада ух республикан кхаленашка, ший репертуаре хӀаьтта язъяь пьеса йолаш. Цу тӀа автора халкъ тӀахьехар барт болаш дӀаоттара, моастагӀчунна духьале яра деррига низаш оарцагӀдахара.

Керттера тема – турпалал, халкъашта юкъера доттагӀал арахьара тӀавенача моастагӀчунна духьала.

Пьеса юкъе ба бакъбола патриоташ: воккхо вола Хьусен а цун йоӀ Хьулимат а. Керттера чулоацам бувзабенна ба турпалаш тӀем тӀа кхача а цунна юкъе дакъа лаца ловш а хилар...»

ДӀахо Базорканаькъан Идриса, лакхе хьоахадаьча тӀема хьалхарча шера язъю «Капитан Ибрагимов», кхыяраш.

Боканаькъан Ахьмада «Тиша цӀа» яхача повеста кӀийлен тӀа кхелла я пьеса «Тхо цӀадоагӀаргда, нани». Пьеса цӀи иштта яле а, бакъда къонагаш: Бек-хан, Гирихан, Ӏалихан – цӀабагӀац, берригаш а мохк лорабеш бов уж. Юххера, пьеса кӀийленга улла повесть чакхйоалаш тӀема герзах ла къаенна цар нана Ӏайши а. Йоккха саг яларца, хетаргахьа, йоазонхо хьахьокха гӀийртав мел къиза хӀама я тӀом яхар. Кхо воӀ велча кхоачам ца хеташ, къаеннача йоккхача сага вахар а хоададу цо.

Иштта повеста кӀийлен тӀа («Даь илли») кхелла я Чахкенаькъан СаӀида «Къонгаш бовча хана» яха пьеса. Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀемо дӀаэц Айдмареи Гоштайи къонгаш, лакхе вай йийцача Ӏайшебараш санна.

Сона дагадоагӀа, Ленинграде театральни институт яьккха гӀалгӀай труппа цӀаенача хана, эггара хьалха цо моттигерча йоазонхоех Чахкенаькъан СаӀида из пьеса оттаяь. Дукха адам гулдир цо. Актёраш а дика лайзар, низткъа дагадоагӀа Айдмара роль ловзаеш Цисканаькъан Мухьмад хинна, иштта цунна юкъе ловзаш бар Хазанаькъан Махьмад-Гири, Тхостанаькъан Мурад, Новрбенаькъан Руслан, Даскенаькъан Батыр, кхыбараш.

Лоацца аьлча, гӀалгӀай йоазонхоша дукха литературни йоазош даьд советски наьха майрал-денал гойташ, цар лайна халонаш, саготонаш ювцаш. Царех дуккхачарех литературан жовхьараш да ала мегаргда.

Тахан а, вайна ховча беса, сатем боацаш я дунен тӀа. Цхьайолча моттигашка латташ тӀемаш да, боабеш боккхий нах, истий, бераш да. Цудухьа ер йоазув Янданаькъан Жамалдий «ТӀом хьеберашка» яхача стихотворенецарча мугӀарашца чакхдаккха лов сона:

«Хозий шоана, адамаш,

Хозий шоана?

ЦӀимхардаьле,

КорзагӀдаьле, гӀар ма е,

Лаьтта машар безача хана,

Наьна бӀарг ма лешабе...»

Заьзганаькъан Хьусена Бахьаудин