Беркатеча заман белгалонаш

ТӀеххьаръяр, аз кхетадечох, цига дукха дошув доландаь тиллаяц, цига доккхий боахамаш, нах (цхьабараш) бӀаьхий боландаь тиллай; цул совгӀа цу юртара дуккха нах шоай дезал кхаба напагӀа лаха шийлача мехка ухаш, Магадански областе къахьегаш хиннаб. Цу даькъе са-сай наьна-воша а хиннав аьшкабетона хӀамаш хьаеча Сусумана цеха мастер волаш къахьегаш, цу мехка 15 шу а даьккхадар цо. Советски Союз йоххалца арахьа дӀаухаш юар дуккхача дезалаша сискал, цу даькъе Магадански областе а нийслора уж, цигара алапи лакха хиларах (северни алапи оалаш а хезад сона цох), геттара хьалха пенсе баха йиш хиларах, и. кх. дӀ.

Са ханарча наха кхыча тайпара яйнай ювцаш йола юрт, цу хана цох е Магадан а е Ялта а алацар, цига «Кавказа ревьера» яха йоазув тӀадола автобусаш, иномаркаш лелацар хӀара минот массаза йоалача хана. Кен чу кхаччалца а цигара юртарча хьунгахьа а вугаш тӀоникъ бар, вешта аьлча, цхьа чӀоагӀа дом ийлуш бола жагӀа билла бар из. Юрта хьалчубодачун тӀа жагӀа а бацар, из цига тӀехьагӀа биллар. Сурхо тӀарча хьунагӀа бодар тоабаьраш цига лаьттача эскара салтий бар. Советски Союз йоххалца, тӀема ракеташ лаьттар цу юртарча хьунагӀа. Бувцаш бола никъ цивилизаце белгало санна лоархӀаш бар цу хана. Кен чура хьалволавенна гув тӀа ваьлча, аьрда оагӀорахьа хьайра ягӀар, еррига бетонах яь. ДӀайхача дийнахьа цунна юхегӀертар Ӏи лехаш дола жа-доахан, наггахьа саг воагӀар говра е вира вордаца ахьа ялат дахьаш. Къаьнарча маьждига чу клуб яр, цу чу латтар дӀаьха дахчах даь лоха гӀандаш, хьалхашка хьокхаргдолча кинон афиша йоаллаш хулар. Саг, къаьстта бераш, кхера а кхерацар цу чу кино хьажа. Цу ханарча Ӏаьдала лоӀам бар иштта. Гаьна доаццаш дагӀар тӀехнахьа топпар хьаьха, кӀир тӀеха горинг, цу чу яр юртара бахархой пенси хьаэца ухаш хинна моттиг, кхыча дешашца аьлча, почта. ТӀаьл-аьлел дехьаваьлча къаьнара тикаш яр. Цар тӀа кхоачалора юртарча наьха вахара дика хьалаш, цхьа ишкол цар тӀа ӀотӀатехача. Бераша дешаш йолча моттигех цхьаяраш наьха фусамашка яр. Наьха боахамаш вай Сибре дигале хинна саманах даь цӀенош дар, хӀаьта цхьадараш баьш хьадоахаш вӀашка а дехкаш, царна тӀехнахьа топпар хьоахаш даь хулар, шоай йоацача таронга хьежжа. Бакъда царна юкъе дар, цу заманга диллача, дика даь цӀенош. Масала, сона дика довзар сай наьна-да мехкахвоаккхаш араваьккха цӀенош. Доккха ши цӀа, ноанал кийчду моттиг, дерригача цӀен хьалхашка гӀолла Ӏочакхйоалаш тхов тилла, уй теха, бӀоагӀий дагӀа уйче яр. ТӀайиллар машина кирпишк (черепица) яр. Доккха ков, беш, хьайбашта даь кхий дар. Цу тайпара дар цу хана хинна дикагӀа дола боахамаш. Хин кхоачама лаьрхӀа хӀара коа яьха гӀувнаш яр. Уж гӀувнаш йоахараш моллагӀа бола мугӀарера нах бацар, лаьрххӀа из гӀулакх Ӏомадаь, йоккха говзал йола нах бар. Тахан санна дагадоагӀа, се зӀамига волча хана Муцолганаькъан Бийбердий АртагӀа коа гӀув йоаккхаш гӀумке ваьлла. Таханара кагирхой цу тайпарча хьалашка баха башаргбацар. Зама хувцаеннай, цунца хувцаденнад адамий вахара хьалаш а. Укхаза дикадар фуд аьлча, кагирхой юрташ Ӏокхувсаш дӀацаахар, шоаш баха моттигаш шоашта еззача тайпара тоа а еш, дай баьха лаьтта деза а лоархӀаме а хеташ, уж бахаш хиннилга да. Цудухьа йоасса ца луш, ха дӀа мел йода тоалуш хьаяьхкай вай юрташ, цу даькъе СурхотӀе а.

ГӀалгӀай юрташта юкъе къаьнагӀчарех цаӀ йола СурхотӀе маца йиллай дувцаш, белггала шу хьоахадаьдац интернета чу, ХVӀӀӀ бӀаьшере йиллай аьнна, цох кхоачам баь Ӏийнаб. Амма юрта истори дика довзаш хиннача Овшанаькъан Ахьмада Мусас техка хиннад из дош. Ший книжка тӀа «СурхотӀе йиллар» цо аьннад: «...Паччахьа низамо лаьтта хьа а хоададаь, вай юрт Ӏойилла ха я 1859 шу. 141 шу даьннад (тахан 166 – Ӏ. C.) цу хана денз».

ДӀахо цига нах баха ховшарах дувцаш, Ахьмада Мусас язду: «Цу хана, цу замалахьа, хӀанзчул ши бӀаь (200) шу совгӀа хьалхагӀа, лоамара Ӏоъарабувла нах шо-шоашта хоза хетача Ӏохувшаш хиннаб. Вай юрт СурхотӀе Ӏойилла нах баьхаб цу хана Мурада боарзе, Чори аьле чу, Шийлача хьастага, ЭгӀа Гарс аьле чу, МагӀа Гарс аьле чу, ЭгӀа Эрз аьле чу, МагӀа Эрз аьле чу, Хьатой боарзашка, Ӏаьржача дукъах, ГӀорча къухьах, ГӀапи босе, Ӏовларга жа лаьттача, КӀир яьхача атагӀа, Даканаькъан отарашка, Пин ваьхача, Терс ваьхача гувна тӀа, ЭгӀа Кенхой, МагӀа Кенхой, Ӏарапха боарзашка, Луркхе дукъагӀа, ХӀодий хьарашка, БӀарахой кӀотарашка, Бушанаькъан жа лаьттача... Дукха дика къонахий баьннаб вай юртара. ЦӀихеза къонах хиннав эггара хьалха укхаза юртда хинна Саьмпе Ӏума. Цул тӀехьагӀа хинна Налгакъонгий Хьисай Мовсар, Белхарой БатӀал-Хьажий Махьти, Хамхой Хьадажкъий Хьажмурд, Налганаькъан Пхьарчо, Боазаркъа Асбик, Овшанаькъан Газий Элберд...»

Тахан юрт хьавӀашкаенай, дукхача тайпай нах вӀаший юх-юхе, лоалаха бах. Итташ тайпаш дах укхаза, шоашка дена дика-во дӀа а дерзадеш, барта долаш, шоай юрт тоалургьяр, цун сий даргдар а деш. Юрта ши эзар ах эзар гаргга боахам ба, цар чу Ӏеш, ха йоаккхаш ва 13 722 саг. Куц-сибат вай дувце, йовзаргйоацаш чӀоагӀа эргаяьннай юрт. Дукха хӀама ца эшшаш вай шахьарашкардараш санна вахара хьалаш да укхаза бахача наха хьакхелла а тахан цар пайда эцаш. Саг цецваргволаш хӀама да карарча хана юрта 5 ишкол я аьлча, царех 4 юкъера дешар дешаш, 1 ийс шера дешаш я. Уж ерригаш вай заман проектех хьалъяь а, эшаш мел дола хьалаш чухьа долаш а я: хозача мебелаца Ӏалашъяь паргӀата классаш, спортзал, актови зал, библиотека, компьютерий класс, лора а лора йиший а фусам, хоза а паргӀата а даар кийчду, из дуа моттигаш, спортивни ловзарашта лаьрхӀа майдаш, деррига дийца варгвац.

Тамаш йилла хоза а дукха а зӀамига-доккха маьждигаш даьд наха шоай ахчах, сона ховш 2 хьужаре я, аптекаш, тайп-тайпара товараш дохка тикаш. Уж я юрта йистошка а юкъе а, наха тӀабаха аьттув хургболаш. Массехк шу да укхаза йоккха базар хула. Юртал арабала ца безаш, бахархой эца йиш я керда дулх, котам, москал, чкъаьра, массе тайпара баьцадаар, барзкъа, кога тӀа ювхаю маьчи – хьаэцарг мел дар долаш да укхаза, цул совгӀа кхычахьа санна лакха маьхаш а ца дехаш. Гонахьарча республикашкара тӀаухаш нах ба цига дукхагӀа шоай кхача а барзкъа а дохкараш, моттигерча наха а шоай дезал кхаба хӀама хьаде йиш йолаш моттиг я из. Юрта хьаяьй мел эша хьалаш дола керда поликлиника, йоккхача шахьар тӀа хуларех тара берий беш, керда культуран цӀа, автомобилаш тоаю массехк моттиг, тикаш, автозаправкаш, ветераний салӀара цӀа, къаьстта цӀихеза я республике укхазара Лоаман кадетски корпус. Цхьан хана цу чу деша баьгӀача кӀаьнкех тахан халкъа боахаме, тӀема гӀулакхаца чӀоаггӀа накъабоалаш бола нах хьахиннаб. ХӀаьта а юрта чувоаллача эггара хьалха теркам тӀаозар да моттигерча сийдолча тӀемхошта дегӀа сийленг. Юртара нах шоай мохк лорабеш хиннаб Граждански, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀемашка, цар дакъа лаьцад Афганистане интернациональни декхар кхоачашдеча, карарча хана латтача СВО. Царна юкъе ба денал-майрал гойташ, шоай синош дӀаденнараш, паччахьалкхен доккхий совгӀаташ деннараш. Сурхо тӀара хиннав Устилганаькъан Мухьмад, Овшанаькъан Илез, Бохтаранаькъан Мухьмад, кхыбараш.

Хьалха хиннарех вӀалла тара дац карарча хана СурхотӀе ерригача республикаца ювзаш дола асфальт билла, гӀармашца, нах сецача моттигашца, кхы мел долча хӀаманца Ӏалашдаь наькъаш. Цар ювз юрт Яндареца, Ӏаьлий-Юртаца, Галашкенца, Эккажкъонгий-Юртаца, Наьсаренца, и. кх. дӀ. Нах чӀоагӀа раьза ба юрта чувоаллача тоадаьча тӀаьна, оттаяьча светофора. Сел дукха ха йоацаш, вай шахьарашка дацар иштта хьалаш, хиннадале а царна нийса мара.

Укх тӀехьарча хана, геттара дегӀайоагӀаш латт юрташка физкультуреи спорти. ГӀалгӀай республика хьаяьчул тӀехьагӀа, эггара хьалхарча аргӀагӀа Сурхо тӀа хьайийллар «Сурхо» яха спортивни клуб. Юххьанца цунна кулгал деш а цун болх лерттӀа дӀаоттабеш а хиннар вар цун хьалхара директор, Олимпийски чемпион, штангист кхеваь Коазой ИбрахӀим. Цун тхов кӀалха лата Ӏомалуш хиннав Олимпийски чемпион вола Манкенаькъан Назир. Иштта кхыбола цӀихеза нах а ба Сурхо тӀара овлаш долаш. Царех хиннав иллиалархо, наха чӀоагӀа езаенна оаз йолаш хинна БӀарахой Мустафа, кинорежиссёр хинна Даканаькъан Мухьмад, Советски Союза Турпал Овшанаькъан Руслан, Россе гӀорваьнна гӀишлонхо Эсенаькъан Хьамзат, ГӀалгӀай республикан гӀорваьнна гӀишлонхо, Россе йоазонхой Союза доакъашхо Матенаькъан Ӏаббас, дукха хьехархой, ахархой, лораш, кхыбараш.

ЧӀоагӀа бусалба динах боахкаш нах ба юрта бахараш, хьалха а массаза а хиннаб иштта. Цу хьакъехьа Овшанаькъан Мусас яздаьд: «Лоамара Ӏоъарабоалаш им дилланза хиннача вай даьша укх юрта диллад им, укх юртара бахаб хьалха болхачарца ХьажцӀа Овшанаькъан Донда-хьажа, Белхарой БатӀал-хьажа, Гаьгенаькъан Терсмайла-Хьажа, Даканаькъан Атабе-хьажа, Муса-хьажа, Элберд-хьажа, Бохтаранаькъан Инаркъа-Хьажа, Оалхазар-хьажа, ИсмаӀал-хьажа, Асбик-хьажа, ГӀайрбик-хьажа, Налганаькъан Оалхазар-хьажа, ИсмаӀал-хьажа, Муса-хьажа, Сосбик-хьажа, БӀарахой Ӏума-хьажа...»

Вай заман чухьа, чӀоаггӀа лоархӀаме дош да аьнна хет сона, юкъарча транспортаца дувзаденнар. Дуккхача наьха – Сурхо тӀарча бахархой шоай доалахьара машинаш я, царна юкъе доацаш Россе а доазол арахьара а автомобилий тайпа хуле тамаш я: «Мерседес», BMW, «Ниссан-патрол», «Хаммер», ерригаш йийца варгвац. Ӏуйрийна е сайрийна юрта чубоагӀача новкъа ваьлча, хье цхьа йоккхача шахьара тӀаводаш санна хеталу хьона, сов дукха машинаш цига леларах. Интернета чу цхьан моттиге СурхотӀенах шахьар я аьнна яздаьдар. Трансортага диллача-м ала мегаргда цох шахьар. ХӀаьта а юкъарча транспортаца лелаш а дукха нах ба юрта, цхьабараш наьха доалахьарча газелашца лел, вожаш Ӏаьдала автобусаца. Цу автобуса тӀа къахьегаш болча наьха шоай балхах болча бехктокхамах ца хьоадича далац укх тайпарча йоазон тӀа. Цхьа доккха бахьан (машин еха е саг венна) ца хилча, рейсах арабаьле, шоай болх цӀена хьабеш хьабоагӀа Тоачанаькъан Закреи Яхььяи, цудухьа царна чӀоагӀа раьза болаш, баркал оалаш ба нах. Цар шоай ханнахьа балха дӀакхоачабу арахьара тӀауха хьехархой, юрта балхаш деш бола гӀишлонхой, лораш; царех тарра балхара цӀаболхараш а къахьийга, кӀаьдбенначул тӀехьагӀа ханнахьа шоай фусамашка кхоачабу цар. Дукха ха я цар, кӀаьд ца луш, из болх бу. Дукха а тайп-тайпара а автобусаш лелаяьй цу наха, массаза цӀена, хатарех хӀама доацаш хул цар доал ду транспорт, хӀана аьлча шоай ханнахьа (йохарга хьежаш ца лелаш) кулг тох, хьож, тоаю. Цудухьа автобусаца бахача паргӀатагӀа хеташ хул юртара нах, кхыча транспортаца болхачул. Баркал хилда цу водителашта, шоай декхараш Ӏаьдало дӀадеххача тайпара кхоачашдеш хиларах.

Сурхо тӀа кхувш йоагӀа къона тӀехье. Ӏаьдало из хьаькъал долаш, дийша йолаш хилийтара дукха рузкъа дӀадохийт, мел эша хьалаш хьакхолл. Цудухьа, укх тӀехьарча хана, цигарча ишколашка дешаш долча берашта дошо майдилгаш тийннай ишкол тӀехдика чакхъяккхарах. Уж дӀахо деша ух шоай юрта, республиканна, бӀарчча мехка накъабалар духьа. Тайп-тайпарча ишколашка дийша баьннараша хержад вахаре шоашта дукхагӀа деза наькъаш, царех цаӀаш лораш, вожаш хьехархой, кхоалагӀбараш, юристаш, бухгалтераш хила гӀерташ ба. Царех цхьабараш, хӀанззе а дийша баьнна, шоай балхаш тӀа дӀатабахаб, вожаш деша дӀаболалуш мара бац. Масала, соахка дошо майдилгаца ишкол яьккха Муцолганаькъан Абубакра Фатима моттигерча (Магасерча) лорий факультете деша а этта, хӀанз шоллагӀча курсе дӀачуяьннай. Цох тарра, бе-беча вузашка дешаш бола кагирхой дукха ба Сурхо тӀара хьабалар долаш.

СурхотӀе Ӏалама хозача моттиге улл, цу моттиго а дикка хозду юрта куц-сибат. Укхаза да гувнаш, довкъаш, ораш, аьлеш, лаьттан кӀалхара доагӀа хьасташ, долха хиш, хьунаш, даьгӀенаш, цонаш, царех тарра кхыдараш. Цхьан хана цигара хьун совгӀаташ дахьа Буро тӀара Ӏоухаш эрсий кхалнах хулар, гидоахкаш рюкзакаш а долаш.

ГӀалгӀай литературе лоархӀаме йоазош да СурхотӀе хьехаеш. Къаьстта а из юрт йийцай Заьзганаькъан Бахьаудина «Турпала вахарцара иийс ди» яхача повеста тӀа, Дахкилга- наькъан ИбрахӀима «Куке денал» яхача дувцар тӀа, кхычар тӀа. ТӀехьа тӀайоагӀача хана а цох дукха дикадар хазарга сатувс аз.

Сурташ тӀа: 1. Сурхо тӀара маьждиг. 2. Юртара №1 йола ишкол. 3. Ветераний цӀа. 4. БатӀал-хьажий зерат.