Тахан вай юха а дагалувц денал гойташ, тӀема хьалхарча деношка денз моастагӀчоа духьала лаьттача наьха цӀераш. Царех дуккхабараш гӀорбаьнна бувцаш ба кепайоазон тӀа, цар сурташ хьалтеха доахк шахьарий урамаш тӀа, уж хьехабу кхетаченашка. Амма са тахан бувца безам ба вайна кӀезига хеза турпалаш, шоана гойта лов тӀема хана даьха хинна цар сурташ. Уж вай кӀезига бувце а, бакъда уж хиннаб бокъонца бола турпалаш, царех цхьачар шоай синош дӀаденнад тӀема хьалхарча деношка а шерашка а, котало яккхар духьа. Царех цхьабараш кхувш йоагӀача тӀехьенна бовзац, вай кӀезига бувцар бахьан долаш. Из гӀалат тоаде лов сона укх сай йоазонца.

Эггара хьалха са бувца безам ба, майралца а деналца а белгалбаьнна, моастагӀа мехка кӀоаргцавалийтар духьа лаьтта вай мехкахой. Царех хьалхарвар ва Манкенаькъан Аюпи цун воша Абукари. «ГӀибухен лорбо» яхача газета тӀа 1942 шера цу шин вешех яздаь йоазош хиннад. Царех цаӀ хиннад сержанта Манкенаькъан Аюпа ше яздаь «Немцашта етташ ва со дийнахьа а бус а». ШоллагӀдар «Вежарий-иччархой» яхаш хиннад. КхоалагӀдола йоазув Аюпа карагӀдаьннарех дувцаш хиннад, «ШоллагӀвола бӀаь дӀаволаваьв» цӀи а йолаш. Цу йоазошта юкъера массехк моттиг йовзийта ловра сона. МоастагӀчох лира лата ше маца волавелар дувцаш, Къовде Аюпа яздаь хиннад: «Немций боабе со Ӏомавелар иччархо волча Масаловгара. Цо гитлеровцашта «чарахьал» мишта леладу хьежаш; со а, сатоха ца мега, цунца вахар. Хьалхарча дийнахьа, аьттув болашагӀа моттиг хержа, оаха вийра цхьацца фашист. Цунца хьайийллар аз сай чот...» Аюпахи цун вешех Абукарахи яздаь хиннад тӀема деношка Б. Александровс. Аюпа ше истребитель ва оалаш хоз вешийна.

Манкенаькъан Аюп

«-Аюп, фу хет хьона, сох хургварий истребитель? ХӀай?- хаьттад Абукара.

- Хьажа мегаргва, - велавеннав Аюп. – Бакъда къахьега деза...»

Командира иччархой топ енна хиннай Абукара. Ше вешел тӀехьавусаргвац оалар цо новкъосташка. ХӀаьта вошас цу хана 100 фашист вийнавар, шоллагӀа бӀаь ве волавеннавар. ТӀема хана Аюпа боабаь моастагӀий берригаш 113 саг ва.

Манкенаькъан Аюп ваь хиннав 1917 шера. 1939 шера Ачалкхерча военкоматера ЦӀеча Эскаре гӀулакх де вахав. 1941 шера маьцхали бетта денз, тӀем тӀа хиннав из. 1942 шера тушола бетта иччархой 611 полка сержант волча вай мехкахочоа, 30 моастагӀа верах, «Майрал гойтарах» яха майдилг лу. 1943 шерга кхаьчача, цо баьбаь моастагӀий 113 хиннав. Царех цунна енна хиннай ЦӀеча Седкъан орден. Аюп тӀем тӀара цӀавена, 1979 шерга кхаччалца ваьхав.

КӀезига вовз вай мехкахошта ГӀазданаькъан Зубайра а. Из ваь хиннав 1915 шера Пригородни кхален Мочкъий-Юрта. Цун да а кхо даь воша а вийна хиннав Граждански тӀема хана. Наьнаца кхувш венав Зубайра а цун вежарий а. Шийна дага мел доагӀача хана, советий Ӏаьдала мугӀарашка къахьегаш чакхваьнна хиннав из. 1940 шера цо чакхъяьккха хиннай НКВД ишкол. 1940 шера цо болх баьб оперуполномоченни волаш. Комсомола мугӀарашка хиннав. ТӀема хьалхарча деношка денз, тӀем тӀа лаьттав, 1944 шера маьцхали беттага кхаччалца гӀулакх деш хиннав «Смерш» яхача контрразведке. Калининградски а Сталинградски а тӀемашка 36 авиадивизе къаьстта лоархӀам болча отделе къахьийгад. Казахстане Ӏовахачул тӀехьагӀа а, 1946 шерга кхаччалца, НКВД болх беш хул из. Бокъонца балхара из цӀагӀа соц 1978 шера.

ГӀазданаькъан Зубайра

Дукха ба тӀема хана мичахьа байнаб, мишта байнаб ца ховш, дӀа мичахьа бехкаб ца ховш бола вай эскара бӀухой. Царна юкъе ба гӀалгӀай а. Цар шоай бераш уж дагабоахкаш даьхад, царех кӀеззига а хӀама ха гӀерташ, архивашка, музейшка, Ӏаьдала болхлошка каьхаташ яздеш. Царех ер ма дий аьнна гучадаьнна хӀама доацаш, дӀаихаб уж, дунен тӀа шоашта егӀа ха яьккха. Цар берашта дикка бала хинна дег тӀа латт шоай даь-да е наьна-да дӀа мичахьа веллав, цун каш мичахьа да цахар. Цу тайпара байнача наьха цӀераш кӀезига хоз вайна, даим бувцараш турпала седкъий деннараш хул. Мохк, цун моаршо, наьха сатийна вахар бахьан шоай синош дӀаденнараш а беций турпалаш? Цар шоай дакъа юкъедихьад моастагӀа эшавара а мехка сийле лораяра а. Турпала гӀулакхаш да царна карагӀдийннараш а. Цу тайпара, вайна ца вовзаш вола е геттара кӀезига вийца, массехк саг шоана вовзийта лов сона.

Сурхо тӀа пхи кӀаьнк волаш (Хажмурад, Ахьмад, Зяудин, Мухажар, Хаваж), къона нускал а долаш, ший дезалга хьажа а къахьега а уйла йолаш, воаллаш хиннав Исмейланаькъан Кермий Махьмад. Кхыметтел сурт даккха кхийна хиннадац цун, сов къона волаш. Даггара хаьттача, цун сурт лаха маганзар сона, из цун доацаш хилар бахьан долаш. ТӀем тӀа вахав из, ший юртахой болхача хана. Юххьанца моастагӀчоа духьалара сангараш йоахачарца хиннав. Цхьабараш царех цӀабийрзаб, амма Махьмад кхы цӀенах кхийттавац. Тахан а цох ховш ер ма дий аьнна хӀама дац, де доацаш вайнав аларал совгӀа.

Цун къонгех ши воӀ дагавоагӀа сона. ШоллагӀвола Ахьмад болх беш хилар Наьсарерча трикотажни фабрикан автобуса тӀа, мехкарий балха хьа а цӀа а кхувлаш, вар из. Эггара зӀамагӀвола Хаваж къахьегаш хилар Наьсарерча АТП завгар волаш. Наха везаш, Ӏимерза, гӀулакхаца саг вар из а. Уж шаккха карарча хана воацаш ва, цар дезалаш бах шоай даь-да ваьхача Сурхо тӀа. Воацаш ва Махьмада вож кхо воӀ а.

Иштта, ши бер долаш, тӀом хьайнилга шийна хайча мехка га даккха ваха хиннав Юкъерча Ачалкхера БӀарахой Муте Мухтар. ВоӀи йоӀи хиннад цун, из тӀем тӀа водача хана, Тамарийи Мусаи яхаш. Къона нускал хиннад Мержой Лемка яхаш. ТӀехьагӀа цох хургья вай берригача мехка цӀихеза йола доярка, Социалистически Къахьегама Турпал БӀарахой Лемка. ТӀем тӀа ваха цун мар 1942 шу хьатӀакхаччалца цӀагӀа каьхаташ яздеш хиннав. ХӀаьта эггара тӀехьа цо дайтача каьхата тӀа аьнна хиннад, шоаш фордал дехьабоахаш ба, хӀанзехьа кхы каьхат ма язде. Цул тӀехьагӀа, бов царна юкъера бувзам. Ше йоккхача сийленга кхаьчачул тӀехьагӀа, берригача мехка дӀаяйзача, ший маьрах дола бакъдар лехаш дукха къахьийгад Лемкас, хӀаьта а, из де доацаш воврал совгӀа, ер ма дий аьнна, дог хьоасташ хӀама корадаьдац. Да воацаш, ше цхьанне кхедаьд цо шоай шаккха бер.

КхоалагӀа са вувца безам бола саг ва Эккажкъонгий-Юртара МутаӀаланаькъан Ӏаьлий Хьусен. ТӀом хьале, Буро тӀара гӀалгӀай хьехархой техникум яьккха, ший тайпах волча Шовхала Хьажбикарца (тӀехьагӀа журналист, поэт, прозаик, таржамхо хул цох) деша ваьгӀа хиннав из. ТӀема юхьиг тӀаэттача, моастагӀчоа духьалъэттачар мугӀаре хул из а. ТӀеххьара каьхат цо дайта хиннад 1944 шера, из хӀанз а долаш да. Кастта вай Сибре дуг, цунцара бувзам хад. Из а хиннав, дукха ха йоацаш саг йоалаяь. Из дӀаводаш, йиӀигах долаш нускал хиннад цун. ТӀой-Юртара Зовранаькъан Изноврий Лемка хиннай цо йоалаяьр. Цхьа йиӀиг кхееш ягӀа йисай из а. Ӏаьлий Хьусена сесаг йоацаш я, хӀаьта цо кхеяь Жарайдат, Сурхо тӀарча Налганаькъанга маьре а яха, шийх ялх дезалхо хьа а ваьнна, уж кхе а баь, яхаш я.

Исмейланаькъан Ахьмад

Иштта де доацаш вайнарех хиннав Исмейланаькъан Бахьаудина Ахьмад. 1913 шера ваь хиннав из. ЦӀеэскархо волаш, моастагӀчоа духьаллатташ хинна Ахьмад де доацаш вайнав 1942 шера. Кхы ер ма дий аьнна цох ховш хӀама дац. Бакъда цун сурт-м дисад вай мехкахошка, из мишта куц-сибат долаш саг хиннав ха йиш я цу тӀара.

Юххера а са маcсехк дош ала безам ба Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀем тӀара цӀа ца воагӀаш висача Сурхо тӀарча зӀамигача сагах. Кхыча юрташкара санна, кхийна нийсбенна кагирхой тӀем тӀа ухаш хиннаб Сурхо тӀара а. Царех хиннаб Налганаькъан, Муцолганаькъан, Исмейланаькъан, Медаранаькъан, Ӏарчакханаькъан, кхыча тайпаех хьабаьнна нах. Цигара ваха хиннав мохк лорабе Муцолганаькъан Ӏадалмажита Зяудин а. Бакъда из дӀаязвеш геттара харцахьа язваь хиннав: Муцильга [Муцольгов] Заведа [Зяудин] Абурманович [Абдулмажитович]. 1921 шера ваь хиннав вай мехкахо, тӀем тӀа ваха тӀахьийха хиннав Насарерча РВК. ЦӀеэскархо Муцолганаькъан Зяудин гӀулакх деш хиннав 14 ТБР (танкай бригаде). 1942 шера наджгоанцхой бетта 23 дийнахьа вийнав из моастагӀаша. Юххьанца из дӀавелла моттиг хиннай Курски областерча Солнцевски кхален Княжая яха юрт. Уж хоамаш цох даьр я /ЦАМО Ф.58, Оп. 818883, Д. 826. ОБД Мемориал.

Аз Сурхо тӀа болх бу 30 шу гаргга ха я. Цох лаьца дувцаш хезадац сона. Цун сурт дӀахьекхача, Муцолганаькъан тайпан кагийча наха а вовзанзар из. ХӀаьта хӀанз цун карагӀдийннараш денал дола гӀулакхаш долга хайначул тӀехьагӀа, мохк лорабеш из веннилга хайначул тӀехьагӀа Сурхо тӀарча наха а берригача гӀалгӀаша а лархӀа везаш саг ва аьнна хет сона Муцолганаькъан Зяудин.

Муцолганаькъан Зяудин