Яхь йолча кӀантах лаьца

Очерко яхачох, Малсаг геттара хьалха дас дӀавенна хиннав Буро тӀарча гимназе деша, цул тӀехьагӀа Санкт-Петербурге тӀема гӀулакх Ӏомадеш дийшад цо. Дукха теркам тӀаозаш дола хӀамаш да цун вахарах а безамах а дувцаш, уж дерригаш довза ловш волча сага деша деза дувцаш дола йоазув. Из очерк язъяь 30 шу да, Уцага Малсага 170 шу дизарга язъяь хиннай из Матенаькъан Ӏаббаса. Лоацца хьоахаергья вай цу тӀара цхьайола моттигаш. ЗӀамигача сага куц-сибатах йола моттиг еш вай очерка тӀара: «...Кавказе хиннавац цу замалахьа Малсагага кхоачаргволаш къонах. Ӏалаьмате хоза сибат, дегӀ-кеп долаш саг хиннав из. Цун юкъ хиннаяц шин бе йоллал мара, бакъда белаж-м ши эрш шера хинннай. ТӀабувха гӀирс а наьхачул вогӀ хулаш хиннабац. Мехка цӀихеза, цхьа моллагӀайола говр хаьхкача тӀехьакхувргйоацаш, йоргӀа хиннаб цун тӀавагӀа гила а...»

Цунна езаш а из везаш а хиннай, яхаш, дувц хӀиречун, Россе паччахьа инарал-майор, цул тӀехьагӀа Туркий мехка дивизионни инарал хиннача Кундухов Алхаста Мусий йоӀ. Цу заман чухьа низаца, эзделца, кхыча зӀамигача сага дегӀах дахка дезача гӀулакхех цунца къовсавала а котвала а могаш саг хиннавац. Цкъа моцагӀа наьсархочо ийца хиннай, йоах, черсашкахьара геттара коача говр, из юхакъовла, караӀомае лоархӀавеш хиннавац цхьаккха саг. Ӏабе-Гув болча говраш хоахкача из хахка чӀоагӀа ловш хиннав цу говра да. Цу моттиге вахав Уцага Малсаг, цига хьалхара моттиг а тӀакхулла ферта, дошоца-дотоца кхаьла шалта совгӀата яьккха хиннай цо. Цунна тӀайоалаяьй тхьовра вай йийца говр. Из караерзае гӀерташ волча Малсагага ладувгӀаш хиннаяц, лаьтта ца лоатталуш, гӀатта гӀерташ хиннай. Юххера а, говрбаьречуни говраи юкъера къовсам чакхбоал, говра юкъ ювш, из лаьтта юллаш.

Дикка теркам тӀаозаш да, цхьан малий ца ховча кхалсага цо даь гӀулакх. Цхьан дийнахьа елхаш йоагӀа кхалсаг бӀаргаяйнай цунна. Цу хана, цхьаболча наха хӀанз а леладу из, гӀалгӀай Ӏадат хиннад; маьре яха, даьцӀа енача кхалсага етт луш. Елхача кхалсага Ӏеткъар фуд хайнад Малсага. Из даьцӀа яхачара цӀайодаш хиннай, цунна етт бала е да е воша а хиннавац, из дагадеха елхаш хиннай из. Уцага Малсага теяьй из, хӀанзчул тӀехьагӀа со ва хьа воша, аьнна, ший Ӏула юкъера дикагӀа бола етт бенна цӀаяхийта хиннай, йоах, цо догьийша йола кхалсаг.

Цхьаькха цхьа моттиг дагайоха лов. Из ший говраца Санкт-Петербурге ваха хиннав, цига чӀаьхка йоагӀа говраш совцаяь, паччахьа цӀен тӀара йоӀ кӀалхаръяьккха хиннай, яхаш, дувц.

Цун эзделах лаьца аьлча, алхха цхьа масал доаладергда вай, из вижа уллача метта тӀара киси, цхьа хобор доацаш, сов шаьра хулаш хиннад Ӏуйренца из гӀеттача.

Уцага Малсаг Россена а Шамала а юкъе машар бе гӀерташ хиннав, цу гӀулакха ваха араваьннача, тийшача балхах кӀийле яь, вийнав из. Цу хьакъехьа иштта язду очерка тӀа: «... Из гӀулакх шийна хезача, геттара чехка цига тӀавенав Шамал, венна улла Малсаг шийна бӀаргавайча, аьннад цо:

- Аьъ! Хьан бир-хьогӀ ер тийшаболх? Укхун сибатах, куцах эхь ма дарий шоана ер вер. Тамаш йоккха я-кх хӀанзчул тӀехьагӀа укх Даькъастен чу вай лаьрхӀар чакхдоале, - аьнна. Кхы сабар а ца деш, ше ма водда ший шахьарга дӀавахав Шамал...»

Цу хана Малсагаца хиннаб Малсаганаькъан ГӀайте Аьди, Хьоашаланаькъан ЧӀожа Янарса, Далганаькъан Эдала Халмарза, кхы а иттех новкъост. Уж а Малсаг санна боабаьб, кӀийлен тӀара дов даь. «Малсаг дӀавеллав Буро тӀа Аликперова цӀерагӀа йолча етта кирпишк еча завода юхе доахкача шоай тайпан кашамашка. Аьдии Янарсеи дӀабехкаб Яндаре, Халмарза дӀавеллав Долакха-Юрта. Из хиннад 1857 шера».

Уцага Малсага майралах, низах, гӀулакхах дувцаш тайп-тайпара халкъа иллеш да. Къаман дикача къонахех цаӀ хиннав, яхаш, вувц из тахана а, цун 200 шу даьннача заман чухьа. Цох лаьца «Уцага Малсаг – къаман а мехка а патриот» яха книжка яздаьд эрсий меттала цар шоай тайпан сага, милице балха тӀа хиннача полковника Далганаькъан НаӀиба.