Масала, аз хьехача школе дуккха йиӀигаш хиннай Забура яха цӀи лелаеш. Из мичара хьайоагӀа дӀатехкача гучадоал, Дауд-Пайхамарга Дала доссадаь хиннад Забур (Евангели), цу тӀара хьайоагӀаш цӀи я из. Цхьаькха цхьа йиӀиг йовз сона Инжила яхаш цӀи йолаш, Инжил (Библи) доссадаь хиннад Ӏийса-Пайхамарга. Из цӀи хьахилара никъ иштта ба. Вай къаман дукхагӀйола цӀераш Ӏарбий меттацара хьаийца я. Масала, царех я вайна хоза хеташ йола Лейла, Фатима, Муслим, Або, царех тарра кхыяраш а. ХӀаьта эггара чӀоагӀагӀа яьржа маӀача сага цӀи Мухьаммад я. Цун бахьан вайна ховш да, из хиннав тӀеххьара пайхамар, Дала цунга доссадаь хиннад КъорӀа. Цкъа вай республике венавар цӀихеза иллиалархо Лоза Юрий. Цунгара интервью эцаш, аз хаьттар:

- Фу дар хьона эггара чӀоагӀагӀа тамашийна хийттар, дег чу дисар?

- Со эггара чӀоагӀагӀа цецваьккхар дар, Мухьмад яха цӀи лелаю нах геттара дукха хилар... — аьлар Лозас, са хаттара жоп луш.

Хоза цӀераш техкар вайна цхьанне дийхкадац, цунца цхьаккха хьарамле а яц, аьнна, хет сона. ХӀаьта а цхьайолча хана, берах тилла цӀи хьахезача, из тиллача сагах цецвоал. Масала, Тобик яхаш я йиӀига цӀи. Из цӀи цох хӀана тиллай ала са бокъо яц, ший да-нана долаш саг я из. Бакъда из цӀи йоаккхаш хьахезача дег чу йосс цхьаццайола уйлаш. ЗӀамига йолаш-м товш хул цу тайпара цӀи, бакъда цох йоккха саг хилча-м из хоза товргьяц аьнна хет сона.

Цхьацца йола вай цӀераш гӀорбаьннача, уж цӀераш лелаяьча нахах тара хилча бакъахьа хеташ техкаш нийслу. Масала, сох наггахьа мара нийслуш йоаца Сайт-Салам яха цӀи тиллар са даь-да ва, шийна вовзаш Цечоев Сайт-Салам яхаш дика къонах вар, аьнна. Из цӀи йизза сох йоаккхаш из ше мара саг а вацар. Бакъдий хац сона, вай паччахьа хиннача Зязиков Мурадах цӀи тиллара бахьан да, композитор а дирижёр а волча Кожлаева цу тайпара цӀи хилар, хӀаьта цун вешех тиллар гӀорваьннача иллиалархочун Бейбутов Рашида цӀи я. Муслим яха цӀи лелаеш Ӏалаьмате дукха нах ба вай республике, из цӀи техка болабелар Магомаев Муслим вайзачул, цун иллешка ладийгӀачул тӀехьагӀа. Цу тайпара масалаш дукха кхувла йиш я.

Цхьаболча наха шоай берех, вай къаман ца хинна, кердача заман цӀераш техк. Из а во дац. Каст-каста хоз Анжела, Индира, Рамина, Марина, Замира, Фикрия, Салима, Зарема, Зимфира. Во да кхыдар, бокъонца гӀалгӀай цӀераш ширъяьннарг а лоархӀаш, царех кӀезига пайда эцаш хилар. Цхьа кӀаьнк вар аз болх беча школе, шийна товр ца даьча йиӀига Ӏоттар яр духьа, цун даь-даь цӀи тӀехтохар цо, «Шахьбот» аьле. Из аьлча цу йиӀига ше геттара вас яьй мотташ, дора цо из. Шахьбот яхар сона хоза хеташ цӀи я, цу тӀара хьайоагӀаш я Шахбулат яха цӀи а. Иштта къаьна а хоза а цӀи я Мида, Пухонча, Анзор, Хьаьсбик (из цӀи вӀалла хьоаха а яьяц С. Хамчиевс «ГӀалгӀай цӀераш» яхача книжка тӀа), массагӀа я уж кхы а. Кхалнаьха а я хоза, къаьна цӀераш: Хамсат, Сахрат, Гошта, Банати, Калимат, Тази, Къудас.

Тахан укх йоазонца са теркам тӀабахийта безам бараш нахах техкаш йола шоллагӀа цӀераш я. Укх тӀеххьарча хана гучадувл цу тайпара хӀамаш. Дас е даь-йишас тилла цӀи хоза ца хеташ, воккха хилча из дӀа а яьккхе, кхыйола цӀи тулл шийх. Хьалха хьона йовзаш хинна Радимхан, хӀанз Мадина хул; хьалха Марем оалаш хинначох, хӀанз Аза ала деза. Ӏаьдалгахьара гӀалат долаш хӀама дац из. Сага бокъо я ший цӀи хувца. Со кхеташ дац кхыдар: сенна эшаш да из? Харцахьа язъяь цӀи тоаяр, нийса дӀа а язъяйташ хувцар ше да, вешта сенна хувц из? Сона вовзача Бембулатах хьахиннав Муслим, Тимурах хьахиннав Мухьмад-Ӏаьла, Казбеках хиннав Хьамзат. Сога диллача, вӀалла башхало яц цу цӀерашта юкъе. Цхьачар уж хувцар дувзаду бусалба динца. Далла де дезаш дола гӀулакх деш, хьаьналча къахьегамца хьо вахе, моллагӀа цӀи а хьога товш хургья; бакъда мелла еза-йоккха цӀи Ӏа хьайх тиллаяр аьнна пайдана дац, нагахьа санна харцача наькъаца, хьарамча хӀаманца хьо ваха гӀерташ хуле.

Эггара чӀоагӀагӀа боккхагӀбараш лорабала безаш моттиг я аьнна хет сона, зӀамига долаш берех уж хьесташ техка цӀераш. Цхьаяраш техка мегаргйолаш а цхьаяраш мегаргйоацаш а я. Масала, Ахьмадах зӀамига волча хана Амайг, Ахьми ала мегаргда; Махьмад-Гирех ала мегаргда Мамайг; Аминатага товш хургда Ами, Раисайх дуккхачар вай деношка Рая оал, Маремах — Манú, иштта кхы а. Уж цӀераш боккха хилча шоаех сага йоаккхе а, цох цӀийбала безаргбац цар. Амма цхьайола вай техка цӀераш, бераш доккха хилча а царех дӀа ца къасташ юс, уж байна дӀабаллалца, хӀаьта уж царга товш а хилац, къаьстта къоаналгахьа лестача хана. Сона вовзаш вар дика, эздий, хьинар долаш, наха дукха везаш зӀамиаг саг. Бера хана Мухьмад яха цӀи ца а йоаккхаш, цхьанне Момуля аьннад цох. Из цӀи ца яьккхача, е даь цӀи ца яьккхача вовза а вовзац из хӀанз. Мухьмад аьнна Ӏа моллагӀа саг хьоавойя, цунна тӀехьа хаттар доагӀаш хул:

-МалагӀа Мухьмад?

ТӀаккха фу ала деза, ладувгӀаш вар, хетташ вар дикагӀа дӀакхетаргволаш?

-Момуля, — оал, вокханна из сихагӀа вовзаргволаш. Вовза-м вовз, бакъда 60 шерал тӀехваьннача сагага хоза тац-кх бера хана тилларах цунна тӀехьара дӀа ца йоалаш лела из цӀи. Иштта тийхка цӀераш кхы а я. БӀаргаш доккхо хиларах цхьаннех Пхьиди, вокхох КӀолди аьнна цӀераш техкаяр. Уж ши цӀи а уж лелаеш бола кагий нах а ерригача Наьсаре бовзаш, дикача тайпах хьабаьнна, эсала боацаш нах бар. Хьона фу пайда ба цун, цар бокъонца йола цӀераш а ца йоахаш, царга товргйоаца цӀераш йоахаш хилча. Из хоза дац. Уж шоаш-м цу гӀулакха бехке а бац, царех иштта оалаш волча сага хьагойт ше эздел доацаш саг хилар. Цкъаза цу гӀулакха бехке хул да е нана. Берашта бӀарг ца хилийта техк оаха цу тайпара цӀераш оал цхьачар. Сона бовзача цхьан дезалерча кӀаьнкех а йиӀигех а шоллагӀйола цӀераш техкараш шоай цӀагӀара нах бар. КӀаьнкех оалар ТӀали (Мухьмад), Баран (ИбрахӀим), Була (Темарлан); йиӀигех Дули (Марет), Кхали (Радимхан). Уж малашб хара, бокъонца йолча цӀерашта тӀехьа бера ханара цӀераш яха езаш хулар. Нах царга дӀаӀемалга дар из, уж цӀераш царех дӀяхалга а дӀачӀоагӀъеннилга а дар. Цу тайпара цӀераш шоаех йоахаш, царна хоза хетацар мотт сона.

Къаьстта яьржа яр, со зӀамига волаш, кӀаьнках цӀагӀарчар йоаккхаш хинна Муни яха цӀи. Из цӀи йолаш ва Базоркин Идриса «Моакхаза тепча» яхача дувцар тӀарча воккхача сага ГӀоазота виӀий-воӀ. БархӀлагӀча классе из дувцар дешача хана, цу дешах цу сахьате кхеттал саькха йолча йиӀига юкъеют из цӀи, дӀахо Ӏодеш. Саькха йоацачо, дегабуам боацаш, цу тӀа долчча беса деш. ТӀаккха классе белам отт, ханахьа дӀа а балац. ХӀетта хьадаьча берах, ага уллача кӀаьнках ала мегаргда из дош. Бакъда диъ-пхи шу даллалца оаш из цӀи цох йоахаш хуле, кховзткъа шу даьлча а Муни санна вовзаш хургва из, цун бакъйола цӀи сага дага а йохаргьяц. Иштта я Булкинг яха цӀи а. ЗӀамига волаш верста хиннача Султи яхача сона вовзача кӀаьнках цӀагӀарчар а лоалахоша а Булкинг оалар. Воккха хилча е цун тайпан цӀи яккха езаш хулар, из вувцача хана, е Булкинг ала дезаш хулар. КӀаьнк футтарве оалаш дацар из, дикагӀа дӀавовзийта оалаш дар. Майра кӀаьнк а шийгара сагага котало йохьийтаргйоацаш а вар из, цунах из ше волча ца оале а, дуккхачар Булкинг оалар. Цунна бехке, сона хеташ, боккхагӀбараш а бар. Из бакъдеш цхьаькха цхьа масал доаладергда аз. ЦӀагӀарчар Гизайг оалар сона йовзаш хиннача цхьан йиӀигах, цун цӀи Косихан яле а, Гажайг оалар вокхох, цун цӀи ХӀажар яле а. Кхыча наха уж цӀераш шоаех яьхача, хӀама хьа ца оале а, уж цӀийлуш санна хетар сона.

Наьсархой, сона дага мел доагӀача хана, чӀоагӀа тӀера хиннаб шоллагӀа цӀераш нахах техкара. ЧӀунди яхаш цӀи яр сона йовзаш хиннача, Лиза яхача йиӀий, из цох оалаш хиннараш цун ший дезалера нах бар. ВӀалла товш яцар из цӀи цунга, хӀана аьлча цар берригача дезале а куц долашагӀа, оамалца, хьаькъалца саг яр цу тайпара цар цӀи йоаккхаш хиннар. Ший бокъонца йола цӀи хозагӀа товра цунга, яккха йоагӀаш а яр. Цхьаькха яр Миновси яхаш йиӀиг. Цох массане Баба оалар. Нохчаша хӀанз а оал йоккхалгахьа лестача кхалсагах баба. Ширача заман чухьа вай метта а лийннад из дош. Из нийслу вайна наьрт-орстхоех долча оаламашка «жер-баба» (жерал ягӀа кхалсаг) оалаш. Амма тахан вай меттацара дӀадаьннад из дош, ширдаьнна дош лоархӀ цох. ЙиӀигах Баба алар вӀалла а товш дац аьнна хет сона цхьанна меттала а. Царех тарра, сона бовзар Бурдолг (верста, герга хиларах), Хоарцам (корта хоарцамах тара хиларах), Бутуз (верста эккха валларах), МӀадий (тӀера бӀеха леларах) цӀераш яраш а. Цкъаза маӀан ца дулуш цӀераш а нийслора. ХӀана тиллаяр йиӀигах Кукуня яха цӀи? Кукушках тара йоландаь тиллаяр аргда оаш. Из-м яцар кукушках (бекаргах) тара, цо «ку-кук» алацар, фуаш наьха бӀенашка а дехкацар, зӀамига а ма ярий из-м, из цӀи цох туллача хана. Сибат а дацар цун бекаргачох тара. Дагадоххарах дӀатилла хинна хургья-кх из а, кхыяраш санна. Цох тара я Чипуня яхар а. Хьона хьалха хьаотт бераш а долаш йола наьха сесаг. Малий ала деза цох? ХьалхагӀа Чипуня ма оаларий цох, бокъонца йола цун цӀи дага ца йоха а тарлу. Киндер е Кока яха цӀераш мишта товш санна хет шоана 40 е 60 шу даьннача кхалсагага? Сона-м уж царга цхьаккха тайпара ца товш санна хет.

Сага тӀерча куцага, цӀека бесага хьежже а туллаш хул бер хьоасташ йола цӀи. Масала, тхона (кхаь вешийна) юкъе цаӀ юхь, корта, бӀаргаш сийрдагӀа долаш вар. РакиӀат яхаш йоккха саг яр тха гаргара, зӀамига долча хана. ЛагӀаш тӀа хьа а этте аргдар:

-КӀайваргах ма леталаш!

Вешта аьлча, КӀайварг аьнна цӀи дӀаяхаяр цун. Иштта Ӏаьржачох Ӏаьржаварг оалаш оамал я вай къаман. Укхаза дагадох Гетагазова Ӏайнай иллецара деша:

«Кураваьлар Ӏаьржаварг,

Ше везилга хайча;

Сонтаваьлар Ӏаьржаварг,

Ше эшилга хайча...»

КӀайчоа, шийх КӀайварг аьлча, хоза хетаргда аьнна хет сона. Бакъда Ӏаьржачоа шийх Ӏаьржаварг аьнна йоаккхаш йола цӀи тоам беш хургья аьлча бакъдац. Школе цхьан классе дешаш вар цхьан тайпан а волаш, шаккхе ИсмаӀал яхаш цӀераш йолаш, ши кӀаьнк. Цхьа хӀама дар уж шоайла къоасталуш. ЦаӀ кӀайча юхьара вар, вож — хьатара. Уж шоаш боацача, царех дувцаш хилча, хийла хьехархочо оалаш хозар сона: КӀай ИсмаӀали Ӏаьржа ИсмаӀали. Берашта шоашта цох фу хетаргдар хац сона, хӀама дӀа ца оале а, сона новкъа хулар хьехархоша уж иштта бекъаш. Юхь тӀа цӀе бос латтар массаза дика, унахцӀенон белгало лоархӀаш хиннай вай къамо. Бакъда цу тайпарча сагах ЦӀеварг аьнна цӀи яьккхача, цох вас хул цун дезалерча наха. Ший гаргарча сагах иштта аьлча, из аьннача сага довнал ихад шоаш, аьлар сога цхьан наьсархочо. Цудухьа сагах КӀайварг оале а, бакъда Ӏаьржаварг, ЦӀеварг, Рыжий ца аьлча дикагӀа да, хӀана аьлча новкъа хул из дувцараш санна бесаш долча наха. Шоана массанена дагадоагӀа хург ма дий довзаш дола илли а, «Рыжий вац со, дошо ва со» оалар цунна юкъерча дешаша.

Цхьайолча хана юхамаччахьа а нийслу из хӀама: бераша боккхагӀчарех цӀераш техкаш. Къаьстта а метта ира хул цу хана школера дешархой. Хьехархоех цӀераш техкаш дола бераш цӀагӀа эзделца кхедаьдоацаш хилара белгало я. Школан директор волча къонахчох Магар мишта оал? Новкъостах Мужиг, МутӀар оалаш а нийслу. Цхьан сагах цу юрта мел волчо Гроб аьле мара цӀи яккхацар, вокхох Слепой оалар. ДегӀа тӀа мел бола чо гӀатт уж цӀераш хьахезача. КӀеззига хозагӀдола дешаш лаха мегаций вай хьехархоех, лоалахоех, юртахоех цӀи яккха. Бокъонца бакъдар аьлча, вӀалла дош лаха-м дезац, цар бокъонца йола цӀераш вай царех йоахаш хуле. Царна а дика хетаргда, шоана шоашта а тоам хургба цох. Цул совгӀа оалаш а ма дий, дезалхоша даьх-наьнах йизза цӀи йоаккхаш ца хилча, уж Ӏел дунен тӀа вӀашагӀкхетаргбац аьле.

Йоазонхой кхолламашка нийслу турпалех шоллагӀйола цӀераш техкаш. Цар а, цхьадолча даькъе, во Ӏомаду вай, нах бегбахар мишта де деза хьахайт. Из а дувцара, повеста е романа бакъахьарча турпалашка товш хӀама дац. Масала, Боков Ахьмада «ЦӀийенна сайре» яхача романа тӀа ИбрахӀим яхача кӀаьнках, Ирбахьа аьннад. Цу цӀерах хьаяь Иби, Ибош яха цӀераш а къонахчунга товш яц. Иби яха цӀи нийслу вайна Хашагульгов Махьмада язъяьча цхьан стихотворене тӀа. Цхьавола дешархо раьза хилац Мальсагов Зоврбика «Пхьа» яхача пьесан юкъера Пати яха роль еша. Пьеса тӀа кхалсага цӀи я из, хӀаьта С. Хамчиевс маӀача сага цӀи санна дӀаязъяьй. Шаккха тайпара а во екаш цӀи я.

Сай йоазув чакхдоалаш, са ала безам ба, маӀача наьха а кхалнаьха а цӀераш — из бӀарчча Ӏилма да. Из Ӏилма ийрчацадаккхар, хозагӀа хургдолча тайпара леладар, кхы тӀа дегӀакхувлар, тахкар, цох хозагӀча тайпара пайда эцар вайх тийша да.