Юрташкарча школашка эрсий мотти литературеи хьеха къаьстта хала да, хӀана аьлча зӀамига долча хана денз, бераш наьна меттага Ӏемад, цӀагӀа а ара а дукхагӀа хозар къаман мотт ба. Иштта дар из 90-гӀа шераш чакхдоалаш со балха вахача Сурхо тӀарча ООШ оалача ийс шера дешача школе а. Из мотт кара ца берзабича, лерттӀа довза йиш яц цу метта гӀонца хьеха кхыдола Ӏилмаш: физика, хими, истори, географи, иштта кхы дӀахо а. Кастта цига балха ера къоаналгахьа леста кхалсаг. Белорусера яле а, нонагӀа йола ха Шолжа-ГӀалий тӀарча Катаяма оалача моттиге яхаш яьккхаяр цо. Цигарча школе йӀаьххача хана болх баь а, дикача хьехархочун санна сий долаш а, хиннаяр из. Цо цига болх баьча хана (советий Ӏаьдал чӀоагӀа долаш), во хьехархо лелавацар школе, керттера лоархӀаш хинна Ӏилмаш хьехаш. Ховш ма хиллара, къаьстта дика хила везар эрсий мотти литературеи хьехаш вола болхло. Любовь Сергеевна ше хьийхача берашта дукха езаш саг яр. Дуккха шераш даьлча а, арахьа из йоагӀаш-йодаш яйча, кхаъ хулар царна. Дукха бар царна юкъе гӀалгӀай къаман викалаш а.

Вай республика хьаяьча хьалхарча шерашка кулгалхой мугӀарашка а бар царех цхьабараш. Хетаргахьа, цудухьа нийсъеннаяр Хилько вай мехка, Шолжа-ГӀалий тӀара хӀама талха доладелча, къамашта юкъера къовсамаш ирделча. Юххьанца цо къахьег Лоаман кадетски корпусе. Цига йолаш, Камазцентр оалача моттиге квартира лу цунна. Эрсий мотт хьехар эсало хийте, тха школера из кхоачамбоацар дӀадаккха, цу лостамагӀа бу болх тоаба хьожаю из. Сона хеташ, цун из вӀаштӀехьа а даьлар, ше цига яьккхача юкъа. Бераш дуккха дикагӀа деша даьлар цу меттах, из дика хоалуш дар цӀайш долаш цар ешача байтех, деча къамаьлах, школа яьккха баьлча дӀахо доккхий дешараш деша ахарах. Цо хьийхача цхьабарех юристаш, хьехархой, мехкдаьттахой, лораш хиннаб. Масала, Муцолгнаькъан Илеза мехкдаьттахочун говзал Ӏомаяьй, Муцолгнаькъан Ӏисакх толамца юридически факультет яьккха ва, Исмейлнаькъан Басира Ӏалам лорадара никъ хержаб. Берригаш бийца а варгвац. Йоккха поалхам хиларо гӀо дора цунна халонаш эшае, хӀаьта а ше хьехаш дола Ӏилмаш дешархоша хала кхетадеш хилар, цхьадола бераш харцахьа хилар дикка Ӏоткъам беш дар цун унахцӀенонна. Шолжа-ГӀалий тӀа цо хьийхачарнеи юртарча бераштеи юкъе йоккха юкъ йоаллар; эзделга, сабарга, деша безам хиларга, хьехархочунга ладувгӀарга диллача. Мел йоккха хало ший дегӀа хуле а, из болх Ӏокхесса, дӀайодацар из. Цо кхетадора ше мичахьа кхаьчай, цига болх беш вола саг сатохаш хила везилга ховра цунна, тӀаккха мара кхача йиш яцар беш болча балха толамга. Хийла цун урока тӀа ваьгӀав со, хьийжав классал арахьарча цун балхага. ДагадоагӀа, «Руслан кертаца латар» («Бой Руслана с головой») яха сурт оттаде из мишта кийчлора. Цкъа со чувахача, кӀаьнкаш а йиӀигаш а гонахьа а болаш, цу юкъера низткъа хьагуш, къахьегаш йоаллар Любовь Сергеевна. Бокъонца кийнаш еча пхьара мо, картонах хьаеш латта бухь багӀа кий (тадж) кӀаьнка ӀотӀатуллаш, цул тӀехьагӀа зӀамигагӀа еш, юха тӀатилле гӀаьхьа хулий хьожаш, къахьегар цо. Дикача пхьара а ергьяцар, цо яьчул хозагӀа кий. Иштта хоза даьдар цо Руслана лаьрхӀа хинна довт-тур а. ЦӀай долча е яхь йолча белгала хулар цо кулгалдеш хиннача классера бераш, цар даим толашагӀйола моттигаш йоахар. Кхыметтел гӀалгӀай меттах а дикагӀа кайоалар цар, хӀана аьлча нийса къахьега шоаш Ӏомадаьндаь. Шоайяр санна йолча 7-ча классал котбаьлар уж «Хоай шоана?» яхача гӀалгӀай меттах йолча яхье.

Эрсий мотт, литература дӀахьехар ма хулла дикагӀа тӀехьале хургйолаш хилийта гӀертар из. Цар аттагӀа кхетадергдолча тайпара, геттара чоалхане ца дерзадеш, хьехар ше дӀахьехаш дола хӀама. Берий ханаш а хьаькъала таронаш а кхетаеш, мотт хара боарам миштаб ховш, довзийтар цо уж шаккха Ӏилма. Хила еззача тайпара дукха язйора царца сочиненеш, изложенеш, диктанташ. ТӀехьабусараш, шиаш йоахараш теркал ца беш битацар, царца а цар даьшца-ноаношца а болх бе кӀордадацар. Ше урокаш енна яьлча, цӀаяхале во дешарий наӀарга йодар, дешар тоалургдар мишта де деза дувцаш, хьехар дора. Цхьачар дӀаэцар цун хьехамаш, вокхар дукха теркал ца деш а нийслора. Тешацар уж, цо яххача тайпара къахьийгача, шиаш дӀаяргхиларах. Литературах во дешача берашта цо могадора, дийнахьа ах сахьата мукъагӀа исбахьален литература дешар. Дукха деша низ ца кхоаче, цхьа оагӀув мукъагӀа еша, оалар къаьнача хьехархочо. Йоазонца дукха гӀалаташ дерашта декхар тӀадуллар, цӀагӀарча цхьаннега Ӏо а дешийташ, хӀара дийнахьа диктанташ язде, даь гӀалаташ хьаӀомадергдолаш. Цо яххача тайпара къахьегаш дола бер, дукха ца говш дика деша долалора. Хийла школе хьабехаш а нийслора дай-ноаной, харцахьа лелача дешархошта дӀахайтар, воча оамала ше сунт тохаргдолга. Цо иштта чӀоагӀа къахьегандаь, цхьан суртах латта пьеса язъеш, Любовь Сергеевнай цӀи тиллаяр аз цу тӀа ювцача эрсий хьехархочох. Из кепа теха араяьлар «СелаӀад» яхача берий журнала тӀа.

Ше даь хьехар дӀаэца дукха гайча, е вӀалла дӀа ца эцилга хайча, новкъа хулар йоккхача сагá. «Къонабараш хӀама ховш а бац, ха безам болаш а бац. Ӏовдала деций из?» — хоаттар цо сога. Фу дергда, берригаш цхьатарра хьаькъал долаш кхелла ца хилча, аз а аьле, чакхдоалар тха шинне цу хьакъехьара къамаьл.

Цхьа дика оамал яр Любовь Сергеевнай. Ше хьехаш бола эрсий мотт кхыча меттаел тӀех хеташ, гӀалгӀай меттах гӀерташ, из хӀаман эшаш бац оалаш, хазийтацар цо цӀаккха. Цул совгӀа, ше а хулар цу меттала цхьацца хӀама Ӏомаде гӀерташ. Ӏуйре дика мишта ювца еза, ди дика хилда мишта ала деза, Ӏадика ювцаш хилча фу ала деза, хоаттар сога. Наьсаре вахар со цу хана. Цхьан автобусаца ухар тхо, цӀадолхаш хилча. Цу тӀа дӀатӀахале, керта тӀа йовлакх тулларгдар, хьалтӀаяьлча: «Ди дика хилда», — аргдар. Цхьабараш, из вайнаьха саг йоацилга ховш, хоза хеташ, белалора цо из аьлча. ХӀаьта а эхь хетацар хьехархочоа гӀалгӀай меттала къамаьл де. КӀалхарча къамах болча нахаца догцӀена хилар дар аьнна хет сона из. Цудухьа юртарча наха лоархӀар хьехархо. Цхьан сага (боккхагӀчар) цунна вас яь дагадагӀац сона. ЦӀаяха араяьнна, наькъ йисте из латташ хилча, тӀехваьнна дӀаводацар царех саг. Кхыметтел юртарча маьждиге имам хиннача Овшанаькъан Башир-Хьажас а, машен соцайийя, тӀахоайора, йодача кхаччалца дӀаюгар.

Юкъерча дегӀара, хьехархочун хила ма деззара барзкъа дувхадеш, оаз чӀоагӀа йолаш яр хьехархо. Цхьан бӀарга тӀа кӀай уллар цун. Нийслора из бӀарг лазабоалаш, саготдеш. Къаьстта а лазар хьахьовра шелал кхийтача, е во дешача бераша халахетар дича. БӀарг мишта лозабаьб, хаьттар аз цкъа, даим сайна уллув хулача Любовь Сергеевнайга. Къона йолаш нийсденна хӀама дар из. Брошка боаллилга йицъенна, кухта тӀера хьалйоаккхаш, цох боалла маха хьа а ийккха, из Ӏоттабенна хиннаяр ювца чов. БӀарг чӀоагӀа боча хӀама ма йий, цох цаховш а ирал дӀахьокхалой, тоалург ма бий аьнна даха дог дац. Школе музей еш воаллаш, кизга тедаш хьаийккха Ӏоакъинга йистилг кхийттаяр сона бӀарга чу. ЦӀийбенна, лорашка ухаш, молхаш чуетташ лела вийзар. Даьла диканца, цу чу ца йоаллийсаш, Ӏоежа хиннаяр из. Цу хьакъехьа аз сенна дувц аьлча, брошкаш леладу вай кхалнах а, кизгаш тедаш бола вай маӀа нах а лорабар духьа дувц, сонеи Любовь Сергеевнайнеи хиннар царна ца хилча бакъахьа хеташ.

Хьалха вай юрташка кӀезига ихачох тара яр Хилько, цун къамаьлага ладийгӀача.

-Сали Яхьяевич, — оалар цо, — ма доккхий цӀенош да укхазарча наьха, эрсий юрташка-м дац иштта! Мишта вӀаштӀехьадоал цар из?

-ГӀалгӀа, кепиг хьакарадеча, кирпишк е ардакх эца вода. Юрта ваха мугӀарера эрсе къаракъ эца вода. Цудухьа я из башхало, — оалар аз, цун хаттара жоп луш. Уйла еш цхьа ха йоаккхар цо. ТӀаккха аз яхар бакъдолга кхетадора. Хьалха дар из иштта. ХӀанз-м эрсий юрташка а да говраш хахккал доккха цӀенош. Къаракъ кӀезигагӀа мелачох тара да вай берригача мехкара хьал.

Оаха болх беча школан юхе бахар Булгучнаькъан Махьмада къонгаш. Махьмад ше а вар школан ха деш. ДегӀамаш, кепаш, хоза куцаш, цӀе бос болаш бар къонгаш а да а. Юха а хоаттар сога Любовь Сергеевнас:

-Сали Яхьяевич, уж Булгучнаькъан берригаш, хоза куц долаш, цӀе бесаш долаш ма бий...

-Любовь Сергеевна, цар шоай доахан да, жа да, шура я, тӀоа а даьтта а да. Лелаеш котамаш, москалаш я. Вай фу юъ? Тика чура 30 процент бола тӀоа, 80 процент дола даьтта, базар тӀара дулх, котамаш. Уж а мишта, мича, фу юаеш кхедаьд хац. Коартол, хьажкӀа шоай бешара хьайоаккх. Цудухьа ба-кх Булгучнаькъан, хоза куц долаш.

Цу тайпара хаттараш кхы а дукха хулар са балха а наькъа а новкъоста. Любовь Сергеевна са наьнал дукха зӀамагӀа яцар, цудухьа ара ша е лоа хилча, цо сайна тӀаьнкӀал пхьарс беллабар аьнна, эхь хетацар сона, хӀана аьлча из гуча наха кхетадора, тхо иштта хӀана доагӀа.

Болх бе Ӏемаяле а, цкъаза сох цецйоалар из; кхаь-йиъ классера тетрадаш дийша, тоадаь валлалца, хьал ца гӀатташ вагӀаш хилча. Хьалха мо хоаттаргдар:

-Сали Яхьяевич, цу тетрадаш тӀа вагӀа кӀордадаьдеций хьона?

Из болх, йӀаьхха ха йоаккхаш, бе са сатем хилар дар цо тамаш еш хиннар. МаӀа саг-хьехархо, гӀалаташ тоадеш, иштта вагӀаш хӀанзалца цавайначох тара дар цун къамаьл. Со велалора:

-КӀордадаьдац. Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве корректор а редактор а ма хиннавий со, цига бӀарчча дийнахьа дешаш, гӀалаташ тоадеш, Ӏомаяь оамал я саяр.

Къонача хьехархошта дуккха хӀама Ӏомаде ховш саг яр Любовь Сергеевна. Масала, мел гӀалаташ дича оттае йиш я пхиъ, йиъ, кхоъ, шиъ е цаӀ. Дешара программаш тӀа яздаьдале а, тайп-тайпара дувц цох хьехархоша. Цхьачарна хет, цхьантайпарча кхаьннех цхьацца гӀалат мара лархӀа йиш яц, аьнна, из доагӀаш да берригача балха тӀа мел нийслуча гӀалаташта. Любовь Сергеевнас яьхачох, хьалхарча цхьатарра даьча кхаь гӀалатах цаӀ лоархӀ, юхе мел дисараш къаьст-къаьста лархӀа деза. Берий тетрадашка хьожаш, зӀамагӀбараша даь гӀалаташ (5 класс) хьатоаде деза, дӀахо дӀайолхача классашка багӀарий гӀалаташ кӀал така хьокхаш белгалдаьхача кхоачам хул. Кхыметтел тетрада тӀа оттаеш йола оценка нийса оттае Ӏомавора цо. Цхьан мугӀар тӀара вокх мугӀар тӀа йоалаш, хила йиш яц из, цхьан мугӀара доазонашка а хоза а оттаяь хила еза. Деш дола йоазув нийса де Ӏомаду бераш цу зӀамигача, лоадам боацаш я аьнна хетача моттиго а. Къаьстта гӀо дора цо къоначарна, четверть чакхйоалаш даьча йоазон балхий анализ кийчъеш. Мишта лархӀа еза дика дешара процент; классан оттаеш йола юкъара балл; классо, шиаш йоацаш, дешарах йола балл? Цу тайпара болх бе Ӏомабаь хилац къонабараш. Дуккхачарна из Ӏомадаьр Любовь Сергеевна яр. Вешта аьлча, духхьал берашта хьийха ца Ӏеш, къонача хьехархой йоккхагӀйола новкъост а гӀонча а яр из. Ше хозадар, нийсадар де гӀертар, иззаморг наха дойя, цох дикахетар хулар. Школе литературно-исбахьален музей яь а ваьнна, цунга хьажа аьнна къаьстта чуйийхар аз Хилько. Цу чу хоза кӀир тохийтаяр; шефаша (загсо) денна занавес элладар; гӀорбаьннача а къонача а гӀалгӀай суртанчий балхаш хьалтехадар; кулг яздеш, совгӀата тийннача литературанна кизгах яь витрина оттаяьяр; кхоъ театр довзийташ афишаш тӀалотаяь тумба латтар; когашта кӀал хоза палас, лакхе йоккха люстра яр. НаӀарах хьачухьежар Любовь Сергеевна. Музей хьайилехь из цӀалг мишта дар дайнадар цунна. Тешацар из шийна гучох. Маьчеш Ӏо а яьха мара, хьачуяланзар из цу чу. Дукха лийлар чугӀолла хьожаш, зӀамигадар а доккхадар а теркалдеш. Юххера а аьлар:

-Укх чура дӀаяха безам багӀац са-м.

Шийна хетар, лочкъа ца деш, хьаоалар цо, дика хӀама даьча сагаца хьагӀ лелаяцар. Берашца болх беш вола саг хила а воагӀа иштта, нагахьа санна визза хьехархо ше вале. Шийга кхаьча моллагӀа дика нахаца декъа кийча яр из кхалсаг. Сурхо тӀара цӀадоагӀаш, «Мархьаба» оалача базар тӀа чуайттар тхо. Харбазаш хьаяьнна ха яр из. Коа хьачуэза латтача машена тӀара эггара йоккхагӀйола харбаз а ийца, тӀорми Любовь Сергеевнайга дӀабелар аз. Аркъалъяха елаелар хьехархо:

-Ай, сона ийцай Ӏа ер?

-Ийцай, — аьлар аз.

-ЦӀа мишта хьоргья аз ер? — аьлар цо, сона а хетар из езо. Цу наӀаргара такси а лаьца, цӀайигийтар аз Хилько. Цхьана дӀаюаргья вай ер, аьнна, чӀоагӀа дӀавийхавар со а. Бакъда харбаз яа цхьаь яха кхалсаг йолча чувахар нийса кхетадергдацар наха.

Массехк шера, вӀаший тӀера долаш, цхьана къахьийгар оаха. Цул тӀехьагӀа, из дӀаяхар ше яхачара дукха гаьна йоацача Наьсарерча № 5 йолча кердача школе. ТӀехьагӀо из кхелхай аьнна хезар сона. Цу хоамах хинна вас-м ювца а езацар. ХӀаьта а фу дергда, Ӏоажалах кӀалхарвала низ болаш кхеллавац цхьаккха саг. Цо хьийга къа дайнадац. Бе-беча моттигашка балхаш деш, шоай гӀулакхах дика лоархӀабеш, хьабоагӀа цо деша а, баха а, дика нах хила а Ӏомабаь дешархой. Из я-кх хьехархочо йоаккхаш йола сийле. Берашта дӀаденна вахар да цундар.