Хьаьнала ваьха саг

Кхоллаш латтача ГӀалгӀайчен столице Магасе а массехк цӀа деча дакъа лоацаш хиннавар гӀишлонхо, республикерча кхыча моттигашка яь гӀишлош-м геттара дукха хургьяр, уж дагаръе эттача. Магасе гӀолла ше воагӀаш хилча, ше яьча гӀишлонна юхекхаьчача: «Оаха даьча цӀеноех цаӀ да-кх из сийна тхов бар», - оалар цо хьалха соцстрах чухиннача гӀишлонах. Цхьа ший тайпара валакъажар, дега тоам хилар хоалора цу хана цун юхь тӀара. Ше наха, мехка гӀулакх дарах хулаш хинна тоам бар из. Из а кхыдола а балхаш дарах еннаяр цунна «ГӀалгӀай Республикан гӀорваьнна гӀишлонхо» яха цӀи, Россе Президента сийлен грамота.

Духхьал Ӏаьдала гӀишлош яь ца Ӏеш, къаьсттача наха хьехам луш, цӀа дечунна шийна могаш дола гӀо деш, вар из. Цунца дувзаденнача хӀаманца цӀаккха тийшаболх хилацар, из ше цхьалха дог долаш, уйлаш цӀена йолаш саг хиларах. Цу тайпара цхьа моттиг дагайоагӀа сона сай вахаре нийсъенна. Магасе цӀеношта облицовка яйта езаш вар со. МоллагӀа вола тӀоговзанча дӀаоттавича, цо гӀулакх толхадар кхерар, беш бола болх во беш хиларах. Мичара, мала лохаргва кирпишк йилла, яхаш, чӀоагӀа уйла йир аз. Юххера а, цу хьакъехьа Ӏаббасаца дагавала лаьрхӀар аз. Са дехар дӀа ца тотташ, шийна вовзаш массехк саг ва из болх бе ховргдолаш, аьлар гӀишлонхочо. Дукха ха ялале, царех цаӀ шийца волаш, со вахача моттиге хьалвера из, са дега ма хетта цӀа хьалдетта дӀавахар цо сона могаваь болхло. Иштта, гонахьарча наха эшаш, царна накъавоалаш саг вар, Сурхо тӀара хьаваьнна, Ӏумара Ӏаббас.

Цу ханналца а цул тӀехьагӀа а из сона дукхагӀа вовзар йоазонхо санна. Эггара хьалха аз дийша цун книжка дар 1995 шера арадаьнна «Къаманна хетадаь вахар» яха исторически очерк. Из хетаяьяр ГӀалгӀай мехка цӀихеза хиннача Далганаькъан (ТӀумхой) Уцига Малсага. Из дӀадолалуш, цу тӀа даьча лоаццача йоазонах цхьа дакъа укхаза доаладе безам ба са. Цо дика хьагойт очерка тӀа баьча балха маӀан. «...Дукхача наха вувцаш хеза а, цун гӀов-сибат, эхь-эздел вай гӀалгӀай мехка меттел, вайна лоалаха дахача къамашта дӀадайза а саг хиннав вай мехкахо Далганаькъан Уцига Малсаг.

Дуккха тохкамаш даьд Матенаькъан Ӏаббаcа, Уцига Малсагах дола бакъдар гулдеш. Лохе кепа тох цо иштта къахьегаш гулбаьча балха. Хетаргахьа, ший къам дезаш, къаман эздий къонгаш бовза безам болаш волча сага чӀоагӀа тоам хургба цох лаьца дувцар дийшача».

Хила а хилар сона, из доккха доаца книжка дийшача боарам боаццаш боккха тоам, цул совгӀа, дукха хӀама хайра цун керттерча турпалах Уцига Малсагах. Хьалха из духхьал вувцаш хазарал совгӀа, ер ма дий аьнна хӀама ховш вацар со цох. Геттара кӀезига даьннадар из ара, 300 мара хиннадац книжка. Тахан из лаха атта а хургдац. Хетаргахьа, Ӏаббаса, Ӏаьдала новкъостал доацаш, ший ахчах арадаьккхадар из. Бакъда цхьа дика болх-м бир вай къаман дешара министерствос, из очерк юкъейихьар ишколе Ӏомадеча 9-ча классерча хрестоматена, цох баркал ала деза цу дешара книжка автор хиннача Малсаганаькъан Абойна. Тахан къаьстта, хоза мужалт а сурташ а долаш, арадаккха тоам болаш книжка да Ӏаббаса цу хана кхеллар. Цул тӀехьагӀа, кхыдола дика а эша а книжкаш кхеллад цо. Эггара боккхагӀа бола цун болх ба «Аьттув» яха роман.

2010 шу дар мотташ ва со из. Аз болх беча Сурхо тӀарча 9 шера дешача ишколе вера Ӏумара Ӏаббас. Дикка ха яьккхар оаха, дунен а литературан а хьал дувцаш учительске дагӀаш. Цига чуухача хьехархошта а вовзийтар аз хьаьша, цхьачарна из дика вовзаш а вар, цу юртара хилар бахьан долаш. Ше книжка-роман яздаьдар, амма арадаккхале гӀалгӀай меттах дика кхеташ волча сагага дешийта безам бар ший из, яхаш, дийцар йоазонхочо. Дуккха нах могабир аз цунна, из деша ховргдолаш бола. ХӀаьта а аз айса из дийшача бакъахьа хеташ хилар автор. Аьхки бераш цӀахийцачул тӀехьагӀа мара цу тайпара болх бе сай вӀаштӀехьадаргдоацилга дӀахайтар аз цунна. Цу ханналца сабарде, из сога хьежаде раьза хилар Ӏаббас. Из книжка аз дийшар, боарамга диллача доккха а дар из - 460 оагӀув. Цхьа ха яьлча, ишколан коанаӀарга сецар овкъара беса цун «Жигули». ХӀанз а басар докъадаланза йола, чухьара сурташца хозъяь мужалт яхьаш, воагӀар юртхо.

- Хьога дӀахьокха, хьо хьажийта енай аз ер. Мегаргйолаш йий ер цу романа? – хаьттар цо сога.

Хьажа а хьежа:

- Дика мегаргья, цун чулоацама тӀатайжа да укх тӀара сурташ, - аьлар аз.

ЦӀаькха воагӀача хана, арадаьнна массехк книжка дера цо. Цхьадараш библиотеканна делар, царех цаӀ къаьстта сона делар, ший кулг а яздаь: «СовгӀата Ӏарчакханаькъан Салена. 18.11. 10».

Эггара хьалха из книжка дийшарех цаӀ се хилар бахьан долаш, цунна рецензи язъе лаьрхӀар аз, газета оагӀонаш тӀа кепа тохаргйолаш. Из араяьлар «Сердало» газета 2011 шера наджгоанцхой бетта 25 дийнахьарча 9-10 номераш тӀа. «Заман керда лостам...» яхаш бар цун корта. Цун юкъера цхьа дакъа доаладергда аз укхаза: «Къаман литературе керда роман арадалар чӀоагӀа лоархӀаме моттиг я, хӀана аьлча эггара хьалха цо хьахайт говза а меттаца-дешаца айхьазваьнна а яздархо хьахинна хилар; шозлагӀа-дале, цу жанре дувцаш дола хӀама дикка боарам болаш, къаман е къаьсттача сага вахар чулоацаш хул, кхыча дешашца аьлча, довза, уйла е, кхетаде дукха хӀама хул иштта кхеллача йоазонца.

Матенаькъан Ӏаббас ше берашха зӀамсаг вац. Тахан е селхан язде волавенначарех а вац. Из ше боккхача дезала да ва, шийтта дезалхо хьаваьннав цох. Цул совгӀа, карарча хана цун къонгий бераш да кхийна а кхувш доагӀаш а. Язде волавенна дикка ха яле а, цо ший произведенеш дукхача наха ешаргйолча а царга дӀакхоачаргйолча а тайпара араяхацар хӀанзалца. Книжкаш ара-м дийннад цун, масала, дувцарий, стихотвореней «Дошо карт» яха книжка, вайна массанена вовзаш волча Уцига Малсагах дола книжка, кхыдола йоазош. Уж хургволча яздархочо даьха хьалхара лагӀаш дар, массане дешшал дукха дацар, из бахьан долаш кӀезигача наха мара довзац. ХӀанз арадаьнна роман, сона хетачох, гӀалгӀай меттаца бала мел болча, литературанцара чам дӀабаланза мел болча наха дешаргда. Вай къаман литературе, из дика дегӀаденадале а, хӀанз а кхоачам боллаш дукха доккха йоазонаш дац. Вай литература кхеллараша романаш яздаьдац, литературан юхьиг дӀайолае гӀийртаб уж, царна тӀехьа тӀакхийнараша: Базорканаькъан И., Боканаькъан А., Чахкенаькъан С., Пхьилекъонгий М-С., Ведажанаькъан А. – кхеллад цу тайпара йоазош, хӀаьта а царех уж дукха да оалалуц. Цудухьа Матенаькъан Ӏаббаса произведени, совлен хӀама санна теркал ца еш, юсаргья аьнна хетац сона. Нагахьа санна из дика яле, вайна массанена цох кхаъ хургба; нагахьа из во яле, цох дувца хӀама корадоагӀаргда критикашта...»

Цул тӀехьагӀа, из роман дувцаш, Ӏилма-тохкама институте конференци хилар; Чуранаькъан Рамзана таржам даь, эрсий меттала даьккхар из. Таханарча къонача тӀехьенна дукха хӀама довзийташ, (къаьстта а къаман Ӏадаташ), да Ӏумара Ӏаббаса шийна тӀехьа дита доккха йоазув.

Иштта боккха а атта боаца а цхьаькха болх бир цо массехк шу хьалха. Цо оттадир 392 оагӀув йола «Бехке доаца кхаьра» яха книжка. Цунна юкъедахад тайп-тайпарча къамех болча яздархоша нах Сибре бигарах даь йоазош. Царна юкъе да эрсий, нохчий, гӀалгӀай, къарший, казахий, балкхарой, кхыча къамех болча наха дита литертурни кхолламаш. Уж эрсий а гӀалгӀай а меттала кепа теха да. Цу книжканна юкъевахав 120 совгӀа автор. Чулоацамга хьежжа, сурташца кийчдаь да из книжка. Цул совгӀа, Ӏаббаса ший дукха йоазош чулаьцад цо, «Дунен дехар» яха поэма шоашца йолаш. Дерригача книжках тилла цӀи а цун цхьан байтан тӀара хьаийца я. Массехк мугӀ бешаргба вай цу байтацара:

«... Из дар феврала ткъаь кхоалагӀа ди,

Ӏалама аргӀагӀа дена кхаьра.

Гунахьа дацар цунна вӀалла,

Ший ханнахьа хьадар мара.

ХӀаьта а дукхача тайпара цунах

Наха къамаьл деш дийцад.

«Хала кхаьра», «низткъала кхаьра»,

Ца оалаш цох фу дисад?

Кхаьра дац-кх вӀалла бехке.

Бехкебараш – «бала»-хьакимаш.

БоагӀа бехк царна ӀотӀабилла,

Кхаьра бехказа дуташ...»

Матенаькъан Ӏаббас эздий саг, къаман Ӏадаташ чӀоагӀа лорадеш, вар. Цхьа моттиг ювцаргья аз цунца ювзаенна. Сурхо тӀара, Ӏаьлий-Юртара, Эккажкъонгий-Юртара кхо никъ вӀашагӀкхетача моттиге, ФОКа юхерча остановке латтар со, Сурхо тӀа ваха дага волаш. Сона хьалха сецар дика йовзаш йола овкъара беса машин. Дукха ха яцар халача ковид оалача лазарах Ӏаббас вийрза, меттавена. ХӀанз а дикка дегӀа низ чӀоагӀбаланза вар из. Машин лехкаш воӀ вар, цунна уллув вагӀар дезала да. ТӀехьашкарча гӀанда тӀа базар тӀара ийца дахьа шекара гали, кхыйола хӀамаш ядар, цхьа саг дӀачухалла мара моттиг йоацаш. Ше хьалхашкара Ӏо а ваьнна, тӀехьашка чухайна, сона моттиг хьаяла гӀерташ вар Ӏаббас, Сурхо тӀа хьалвигар духьа. Сол воккхагӀа вола из цига чу а хайта, хьалваха ланзар сона, хоза хургдацар из. Цудухьа се цхьан сагага хьежаш латт, аьнна, дӀабахийтар аз уж. Ӏаббас сона тӀеххьара вайна моттиг яр из. Цул тӀехьагӀа цхьацца лазараш долаш а, операцеш еш а, дарбанче уллаш а ха яьккхар цо. Ший 79 дизача хана, вайцара къаьстар йоазонхо, гӀишлонхо, эздий саг – Матенаькъан Ӏумара Ӏаббас. Дала къахетам болба цох, Дала гешт долда цунна, ялсмален охло хилва цох.