Мочкъий-Юртарча наха яздечох, 1924 шера ГӀалгӀай автономни область кхоллача хана, Бурох цхьа дакъа, Пригородни кхале, гӀалгӀай доазув хиннад. Цудухьа цига бахача наьха а дикка дакъа доал соахка вай дездаьча ГӀалгӀай паччахьалкхе кхелла 100 шу дизарах. ХӀанз а дукха дика нах бах цу моттиге, из кхыча республиканна чуйоагӀаш яле а, вай къамах болаш. Царна юкъе ба сий долаш, хьаьнала баьха а хӀанз баха а нах. Уж а дагабохаш, царех цхьачарна майдилгаш елча чӀоагӀа бакъахьа хеташ яр Мочкъий-Юртарча наьха викал. Ший кара хилча, къаьстта а цо из йоалийтаргьяр (цу тайпара уйла йолаш ба кхыбола юртахой а) Пхьагоранаькъан Ӏаддал-Къаьдара Ӏайшета. Из а цо хьабена хьаьнала вахара никъ а дика бовзаш ба Мочкъий-Юртарча наха, къаьстта а цун сий деш, из лоархӀаш ба №3 йолча цу юртарча ишколе деша баьгӀараш, цунца болх баьраш.

Баха а баьхаб цига дукха цӀихеза нах. Ший хана цу кхале болх беш хиннав гӀорваьнна юрист а советски болхло а хинна Ӏарпенаькъан Хьажбикар, ГӀазданаькъан Ахьмад, вай паччахьалкхен кулгалхо хинна Чиленаькъан Муса, цига кхийнав, ваьхав, цига ший тӀеххьара фусам кораяьй деша говзал тамаш йилла лакха йолаш хиннача поэта Ӏалбаканаькъан Жабраила... Берригаш бийца варгвац. Цу мугӀара юкъе ший моттиг йолаш я аьнна хет сона Ӏаддал-Къаьдара Ӏайшет а, юртарча наха из иштта чӀоагӀа хестаеш хилча.

Из ше Аьлтий-Юртара я, хӀаьта йоӀ йолаш цо лелаяьй Ужахьанаькъан тайпан цӀи. Ӏаддал-Къаьдара Ӏайшет яь хиннай 1951 шера маьцхали бетта 30-ча дийнахьа. Ӏаддал-Керама Ӏаддал-Къадареи БагаевгӀар Дугой Зулайи дезале. Боккха дезал лоархӀар вай мехка, нагахьа санна цунна юкъе кхо бер хилча, хӀаьта цар тхов кӀалха кхувш доагӀар ялх бер – кхо вошеи кхо йишеи. Да Ӏаддал-Къаьдар балхаш тӀа лийнна, дийша саг хиннав. Вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа цо болх баьб Шолжа-ГӀалий тӀарча ДРСУ кулгалхо волаш. ЦӀадахкале цар дезал баьхаб Казахстана Карагандински областе. Ший къахьегама никъ, хьехархочун болх а беш, Ӏайшета дӀаболабаь хиннаб Аьлтий-Юртарча бархӀ шера дешача ишколе, 1967 шера, юххьанцарча классай хьехархо йолаш. Из ишкол са дагахьа йисай даимленна. Се зӀамига кӀаьнк волаш, массехказа гаргарча нахаца цига хинна а из бӀаргаяйна а вар со. Цхьа гӀат долаш Ӏодаь дӀаьха цӀа дар из. Уйча йоахкар буржуйка оалаш хинна пешкаш, коа отар дар, дахча а кӀор а лоаттабеш. Цу хана газ яцар ишколашка меттел, эггара бӀаьхий болча наьха фусамашка а. Цигарча хьехархоех дувцаш хинна хӀамаш а цӀаккха дицлуц сона. Цига болх беш бар йоах Калибаба яхаш тайпан цӀи а йолаш хьехархой, мар-сесаг хиннаб уж. Мар, хетаргахьа, биологи хьехаш ханначох тара ва. Ишколан коа дӀаара а ваьле, цицхолг хьа а лаьце, из хьачу а яйя, урок лора цо, яхаш, дийцар сона. Цу ишколе болх беш хиннарех я Пхьагоранаькъан Ӏайшет. Ала деза, цхьан хана цига деша дӀадоладенна хинна бераш (карарча хана ха яха нах) дикка балха говзалаш Ӏомаяь, дийша а дийша, вай мехка чӀоагӀа накъабоалаш хьабоагӀа, аьнна. Вай республике цӀихеза вола гемотолог Малсаганаькъан Ахьмад ший хана цига деша ваьгӀа вар, журналист хинна Малсаганаькъан Ӏумар цига деша ваьгӀа вар. Наьсарен кхале хьайбай лор хинна Малсаганаькъан Ӏамархан а вар цу ишколе дийша. Кхы а дукха ба уж, сона хьадага ца боха мара. Хетаргахьа, Ӏаддал-Къаьдара Ӏайшета йита хила тарлу цу мугӀарерча берий вахаре беркате лар.

Ӏайшета чакхъяьккхаяр Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институт. 1973 шера денз, цо хьийхаб эрсий мотти литературеи. Бакъда цу юрта дукха болх банзар цо, из маьре йода Мочкъий-Юртарча Пхьагоранаькъан Саварбика Мухьмадага. Иштта 1975 шера тов бетта хьалхарча дийнахьа денз, ший кхел цо ювзаю цигарча йиза йоацача ишколаца. ХӀанзара Мочкъий-Юртара №3 йола юкъера ишкол я из. Болх бе ховр, шийна тӀадилла декхар кхоачашдер цу сахьате гуш хул. Цо дикача наха юкъе болх бойя, из лакх а ву. Хетаргахьа, Ӏайшетаца къахьийгараш дикал яхар, болх бе хар фуд ховш нах хиннаб. Цудухьа, уж раьза а болаш, 1983-ча шера из хьожаю ше болх беча ишколан дешарца дувзаденнача дешашта йола директора заместителалла. Ишколе болх баьча сага ховргда из мел хала а бехктокхаме а болх ба. Цхьан-шин шера баь Ӏанзар Ӏайшет из болх, цо из бир итт шу гаргга йолча хана, 1992 шера хинна хӀираштеи гӀалгӀаштеи юкъера тӀом хьалцца. Цхьан юкъа вай къамах болча наха цхьацца бола кхерам тӀалатташ ханаш яьхкар, болх юкъахбисар. Цо кулгал деш хинна ишкол дукхагӀа гӀалгӀай бахача юрта даькъ тӀа хиннай. Нах юха а цӀааха баьлча, Ханна йолча (временная) администрацега гӀолла айдир берашка дешийтара дош, цу къамаьла юкъе дакъа лоацаш дар ГӀалгӀайчен Ӏаьдал а. ХӀирийчен Ӏаьдал раьза дацар шин къаман берашка цхьана дешийта. Цу халача хана, ший а ший дезала а кхерамзле йицъенна, Пригородни кхален хьакимашца дувца яьлар из берашка дӀахо а дешийтара дош. Къамаьл цу хьакъехье хӀанзарчоа де дезаш дар кхален халкъа дешара отделаца. Цул тӀехьагӀа, тӀема наха а хьакимех болча викалаша а лораеш, цун аха йийзар Буро тӀарча дешара Министерстве.

ФуннагӀа даь а дӀадоладе дезаш дар берашка дешийтара гӀулакх. Бакъдар аьлча, боккха бехктокхам бар цо шийна тӀаэцаш хиннар, хӀана аьлча са дехка майра саг хила езар, цу хана цу тайпара гӀулакх чакхдаккха гӀерташ, цу юкъе лаьтта саг. Сона дика дагайоагӀа из ха, со цу хана Наьсарен кхален газете корреспондента болх беш вар. ГӀалгӀай мехка а цу даькъе Наьсаре а дӀакхайкадаь комендантски сахьа дар, пропускаш йоацача наьха бус ара лела бокъо яцар, лоацца аьлча, вахара кхераме ха яр-кх из. ХӀаьта ший никъ, чакхдаккха деза гӀулакх дуташ яцар гӀалгӀай кхалсаг. Дешар дӀадоладича а еррига халонаш дӀайоалаш яцар, Мочкъий-Юрта мел даьгӀа гӀалгӀай бераш хӀанз цхьан ишколе аха дезаш дар, хӀаьта ишкол уж миссел долча берашта зӀамига, готта хиннай. ХӀанз фу де деза? Хьалйинза яргйоацаш яр керда, йоккха ишкол. Цу чу хила езар гӀалгӀай бераш дерригаш Ӏоховшаде тоъал моттигаш. Цу халача хана (1993-1996) юкъегӀолла, из де атта дацар. Кхыметтел хьакимаш чубола моттигаш хьалха Наьсаре хиннача тишача цӀеношка яр. МоллагӀча тайпара даьннадале а, директора из дош чакхдаккха вӀаштӀехьа доал. 1996 шера тов бетта кердача ишколан цӀа хьалду. Из моттиг чӀоагӀъеш дар ардара бетта 20-ча дийнахьа №65 йолаш арадаьнна амар. Хьалха цига хиннача ийс шера дешача ишколан метта №3 йола юкъера ишкол хьалъяьяр берашта Мочкъий-Юрта.

Цу хана директоралла хьожаяь ( 01. 09. 1996), из болх беш яр Пхьагоранаькъан Ӏайшет. Цунна стаж дӀалаьрхӀаяр, юкъе юкъ ца йолийташ, хӀана аьлча из цу ерригача хана юкъахдиса латта дешар юха вӀаштӀехьадаккха гӀерташ къахьегаш хиннаяр. Цхьадола бераш ишколе гаьнара хьааха дезаш дар, бакъда директора из дош а, юрта юкъера а тӀаьл дехьара а бераш автобусаца хьакхувларгдолаш вӀаштӀехьадаьккхар. Автобус яккхар-м цаӀ ма дарий, хала дале а из яккха вӀаштӀехьадаьннадар, бакъда берий кхарамзле йизза Ӏалашъергья аьнна дӀатӀаэца раьза волаш саг вацар цу хана. Уж а чӀоагӀа лораде дезаш дар хьадоаладеш, чукхувлаш, цхьан юкъа йита езар еш йола экскурсеш, цхьан шахьар тӀара бераш кхыча шахьар тӀа кхувлар, кхы а массагӀа дар уж.

Ха дӀайода, саг кӀаьдлу, салаӀа, сатийна ваха безам боагӀаш хул. 2018-ча шера дешара шу доладалале Пхьагоранаькъан Ӏайшета бита лоархӀ директора болх. ГӀалгӀай меттах, литературах дола сахьаташ хьа а ийца, уж хьеха йолалу из. Из болх цо бир кхы а 4 шера. БӀарчча хьаийцача, цун къахьегама стаж я 50 шу. Карарча хана, ший могашал дика йоацандаь, хьехархо пенсе яхай, из заӀапхо лоархӀаш я. Хьехархо, балхара дӀаваьннавар аьнна вицлуш вац, цо даьр лар йоацаш къайладалац. Цо юта тӀехьале мах баь варгвоацаш я, уж ба хьаькъал долаш цо ураоттабаь кагий нахи мехкарийи. Царца я цун селхане а цӀаккха йовргйоаца тӀехьале а, цар наькъашца, цар наха а мехка а деча гӀулакхашца я. Цул совгӀа ший диъ бер а кхедаьд Ӏаддал-Къаьдара Ӏайшета: кхо воӀи йоӀи. Ахьмад экономист ва, Руслан – юрист, Зураб – МЧС болхло. ХӀаьта Хаде хержай царгий лора говзал.

Могаш-маьрша яхийла Ӏаддал-Къаьдара Ӏайшет дуккхача шерашка. Тхона дика хетаргда, Баркинхой Елизаветас ма аллара, дукха къахьийга йолча, халача хана берашта накъаяьннача Пхьагоранаькъан Ӏайшета «ГӀалгӀай паччахьалкхен 100 шу» яха майдилг лойя.