Тешам – сага дикагӀа йола белгало

Цкъаза тешам вайна кӀезига хетача хӀамашца хул, бакъда вайна хете а дӀауйла йича уж кӀезига хӀамаш дац, вахара кӀийле, адамашта юкъера хоза гӀулакх да из. Нагахьа санна дулх дохкаш латтача сага эцархочоа тийшаболх бойя, цо тешам боабу берригача хасап деча нахах; нагахьа санна тиканчас тараз харцахьа озе е совлен ахча доаккхе, цо тешам боабу берригача тиканчех; нагахьа санна хьехархочо ишколе ший болх талмаста а беш, берашта лерттӀа дӀа ца хьехе, цо тешам боабу берригача хьехархоех. Из мугӀ геттара дӀабӀаьхбе йиш йолаш ба.

Цкъа машинаца Сурхо тӀара доагӀаш, цу юртарча цхьан вахархочо аьлар, ший кӀаьнк ишкола яьккхача деша ваха веннавар, амма чакх ца воалаш висар. Цу гӀулакха цо бехке бора цунна хьийха хьехархой. Кхыметтел царна сардам а баьккхар цо: «Дала хьарам долда царна шоаш хьаийду алапи!» Хила тарлу тешам боаца хьехархой, лерттӀа берашта дӀа ца хьехараш а болаш ба. Бакъда берригача хьехархоех йола са уйлеи соцарча наькъахочун уйлеи вӀашагӀкхетача яцар. Хьехархошта юкъе тешам боацаш итт, бӀаь саг вале а, эзараш бола хьехархой иштта во бувца мегаргбац. ХӀаьта а цу вочар сий доаду, тешам боабу дикачарех.

Тешам боаца нах массахана болаш хиннаб дунен тӀа. Из ха йиш я вай зама а ялале VӀ бӀаьшере ваьхача Грецерча Эзопа язъяьча «Гермес» яхача кӀоанолгах. Оаш а из йийшача бакъахьа хетар сона. «Зевса декхар тӀадиллад Гермеса, берригача пхьарашта, цар оапаш бувцаргболаш, мутт молае аьнна. Баьцаш хьокхаяь мутт а яьккха, берригача пхьарашта цхьатарра молаяьй цо из. Юххера цхьа иккий пхьар виса хиннав, хӀаьта мутт-м шортта хиннай хӀанз а. ТӀаккха Гермеса лаьрхӀад из еррига иккий пхьара Ӏочуйотта, аьнна. Цудухьа беррига пхьараш оапашкаш ба, хӀаьта иккий пхьараша эггара дукхагӀа бувц оапаш.

КӀоаналго во могабу харц лувш бола нах».

Вай къаман шира дувцараш а хиннад тешама хетадаь. Сай даь-дас дувцаш хезад сона царех цаӀ. Цкъа моцагӀа бахаш хиннаб даи воӀи. Ше валалехь цунна саг йоалае, из ваха Ӏоахоаве дегадийхад цунна. Нускал а доаладаь, геттара из той дездаь, гӀулакх дӀадийрзача; воккхача сага хьажа лаьрхӀад, мел тешаме новкъост хургья цу кхалсагах ший воӀа.

- Вай наькъа даха деза, воӀ, дӀакийчле, - аьннад дас.

Новкъа болхаш, дас аьннад:

- Никъ лоацбел сона.

ВоӀа хайнадац никъ лоацбе.

Кхы а цхьа юкъ яьлча, дас аьннад:

- Говр ял сона, - тӀаккха а цо яхачох ца кхеташ висав воӀ. Цул тӀехьагӀа воккха саг цу новкъара юхавийрзав ший цӀенгахьа. Ераш чукхаьчача, нускала хаьттад зӀамигача сагага:

- Юха хӀана дийрзар шо новкъара?

Мара аьннад:

- Со кхеташ хӀамаш дацар цо дийцараш, цкъа никъ лоацбе йоахар, тӀаккха говр я сона оалар. Къавеннилга хургда цун из...

Нускал делакъежад:

- Хьайга никъ лоацбе оале, хоза къамаьл дувцаргда Ӏа; хьайга говр я оале, бейолла Ӏаса лургья Ӏа.

Цхьа юкъ яьлча, тхьовра мо наькъа ваха лаьрхӀад къоаночо, шийца воӀ ваьккха. Болхаш, къоаночо аьннад:

- Никъ лоацбел сона.

ВоӀа хоза къамаьл дийцад. Иштта болхаш гаьнабаьлча:

- Говр ял сона, - аьннад воккхача сага. ВоӀа цунна цу сахьате леха, бейолла сома гӀадж-Ӏаса еннай. ТӀаккха аьннад йоах дас:

- ХӀанз хьа саготдергдац аз, хӀана аьлча тешаме вахара новкъост кхийттай хьох.

Воккхача сага кхетадаьд воӀа тешаме новкъост хургйолаш саг ший нус йолга. Иштта лоархӀаме хӀама да дезале тешам яхар.

Сага цкъа харцо ювце, цох бола тешам бов, кхы юхаметта а оттац; цо мел дикаш, доккхий гӀулакхаш даьдар, аьнна. Цунна дика тешал деш да гӀалгӀай Цагенах дола цхьа дувцар. МоцагӀа юртарча жега воаллаш, саготденна, ший юртахошца бегаш бе лаьрхӀад Цагена. Гув тӀа ваьнна мухь техаб цо:

- Оарц дала! Оарц дала, берташа жа тедаш латт! – аьнна.

Из дӀахеза юртахой, шодаш, белаш, бахьаш ийца, байдда хьалбахаб.

- Фу хиннад укхаза? – хаьттад цар.

- Укх къорга чура хьалбаьнна дахка, вокх къорга чу Ӏочуийккхар, - аьннад Цагена.

- Фуд Ӏа дувцар, цудухьа гулдаьд Ӏа тхо?! –аьнна, цох бехк баьккха, цӀабахаб юртахой.

Дукха ха ялале, бокъонца бертий тӀа а яьхка, жа теда йолаеннай. Мел Цагена цӀогӀа хьекхарах, оарц дехарах, наха тийшабац цох. Иштта хул цкъа сагах бола тешам байча, шозлагӀа цох теша хала хул.

Сай вахаре хинна цу тайпара моттиг дагайоагӀа сона, из бахьан долаш дикка цӀийвала вийзар са, айса харцахьа даьча хӀамах эхь хеташ. Сихха почте ваха везаш гӀулакх эттадар са Шолжа-ГӀалий тӀа университете деша вагӀаш. Почте ваха веза аьлча, дӀа ца вахийтар кхераш, Наьсаре ваха веза са, аьнна, хьехархочунга се дӀавахийтар дийхар аз . Беканаькъан Хьадиса Пантас эрсий меттах мукъавалийта, дӀавахийтар со. Цхьа юкъ яьлча, гӀалий тӀарча керттерча почтан лагӀаш тӀа араваьнна латта со бӀаргвайра новкъа йоагӀача хьехархочоа. Наьсаре вода яьха саг почтан лагӀаш тӀа латташ вайча, цунна фу хийтар хац сона, бакъда са-м дикка цӀийвала вийзар, айса даьчох эхь хийтта. Цу тайпара хӀама кхы ца де хьежар со.

ДоттагӀашта юкъе, уж бокъонца бола доттагӀий бале, чӀоагӀа тешам хила беза. Укхаза дагадох сона Озанаькъан Салмана яздаь «Кхо чурт» яха легенда. Безам бувцаш йола моттигаш яле а, цу легенда керттера уйла дикача доттагӀала хетаяь я, аьнна, хет сона. Кхыметтел безамо (цхьа йоӀ езалу царна) боабац царна юкъера дикача доттагӀий тешам. Баьлаши яха йоӀ шоашта шиннена езаялар, доттагӀал лорадеш къоастаде хьож уж. Шоайла эгӀа ца эгӀар духьа, шаккха леш чакхдоал из легенда. ЙоӀ а ла царца, уж шаккха венна бӀаргавайча дог даьттӀе.

Из-м фаьлг бар аргда цхьаволча сага. Бакъда цу тайпара хӀамаш, доттагӀа ший доттагӀа бахьан леш, нийслу вай заман чухьа а. Масала, СВО доакъашхо Хьоашаланаькъан Султан ший тӀема новкъост кӀалхарвоаккхаш веннав. Цу тайпара масалаш Украинерча лаьрххӀача операцена юкъе кхы а дукха хинна хургда. Цкъа моцагӀа Советски Союз йолча хана, дийшар аз, Эккажкъонгий-Юртарча СаьпарӀаланаькъан зӀамигача сага, эскаре гӀулакх деш волаш, ший командир ахка водачара кӀалхара мишта ваьккхавар. Тешаме новкъостий иштта хул.

Бакъда беррига доттагӀий хилац тешаме. Цудухьа кхеллад къамо «Веший доттагӀа – йиший везарг» яха кица. Вай литературе а нийслу цу тайпара моттиг. Малсаганаькъан Зоврбика язъяьча «ЙоӀ йодаяр» яхача пьеса тӀа доттагӀий ба Жамалдеи Мухтари. Жамалда цӀагӀа воацилга хайча, цун йиша Калимат йодае вол Мухтар. Укхаза Жамалдас оал: «...Мехка юкъе са сий доаде веннавар хьо, вешел дукхагӀа сона везаш хинна хьо, бӀехал санна са цӀагӀа чуваьнна!..» Нийса йоах Жамалдас, цхьаккха хӀаман духьа доттагӀала сий лохде мегаргдац, кхыметтел кхалсаг бахьане.

Къаьстта новкъа хул кагийча наха, шоашта езаш хинна кхалсаг тешаме ца хилча. Укхаза дагадох сона поэта Ӏалбаканаькъан Жабраила байтацара мугӀараш. Поэта дукха йийза йоӀ, кхычунга маьре яхай, цо йоккха чов йитай зӀамигача сага дег тӀа. Из маьре яхар а, ше лийрхӀар кхоачаш цахилар а новкъа дац цунна, амма цунна новкъа да цу йоӀах хинна тешам бовр. Цудухьа аьннад цо:

«...ЦаӀ хала да,

Са хьох хинна тешам

Тенеш лийлха баьржа пед мо бовр».

Дукха поэташ байзаб сона, цар байташ йийшай, бакъда Жабраила санна, геттара дег чу дужа сурт кхоллаш, йоӀах байна тешам бийца поэт дагавагӀац сона. Низ болча суртаца хьахьекхад цо, мел хала да йоӀах хинна тешам бовр. Маьре яхале а маьре яхачул тӀехьагӀа а, ше цкъа хержача зӀамигача сагацара уйла цӀенхашта а тешаме а хила еза йиӀий, кагийнах кулгахйоахкоргаш санна хувца а ца хувцаш. Цу тайпарча кхалнахах аьннад «Кхалсагах, говрах ма теша». ХӀаьта а из кица берригача кхалнаха доагӀаш да аьлча доккха гӀалат хургдар. Дукха кхалнах ба шоай моарошта мутӀахьа болаш, беркате дезал кхебеш, къона къабаллалца кхуврчара йӀовхал хьаллоаттаеш баьхе, дунен чура дӀаухаш.

Воша тешаме хила веза вешийна, лоалахо тешаме хила веза лоалахочунна, иштта кхы дӀахо а. Хозахета кхелладац кӀоаргга хьаькъал долаш болча Малсаганаькъан Дошлакъаси Малсаганаькъан Оарцхоси «Кердача наькъа тӀа» яхача пьесан турпалхочун Ювназа сурт-сибат. Ший веший Саьлмарзий сесагаца хьарамленаш лелае лаьрхӀа ва из. Фу хургда цул ийрчагӀа а дегазагӀа а?! ХӀаьта цун нус цо яхар ца де леш нийслу пьеса тӀа. Кхыча тайпара я Ведажанаькъан Ахьмада «Шелбенна кхуврч» яхача романа тӀа ювца йоӀ, шоай фусаме вахача сагаца хьарамленаш лелаю цо, ше раьза йолаш. Ше цо маьре дӀаюгаргья мотташ ду цо из, дӀа ца йигача, тепча техе вув зӀамига саг. Вай Дала лорадолда цу тайпарча мехкарех. Вай бац яхе а, ба-м ба цу тайпара хӀама хьадергдараш таханарча вай заман чухьа а.

Дукха кицаш да тешамах, тийшача балхах лаьца вай багахбувцама юкъе. Масала, иштта да царех цхьадараш: «Тешаме воацар хьа доттагӀа вац», «Тийшаболх лелабаьчун коа нитташ баьннаб», «Тийшача балхах дикадар даьннадац», иштта кхы дӀахо а. Укх тӀехьарча хана, со цецвоалаш дола хоамаш хоз сона, хьаким волча сага массехк миллион ахча лочкъадаьд; кхалсага, ахча дӀа ца луш, хӀамаш ийцай, оапаш бийца; цхьанне, ше тешаш хиларах, хӀама эца ахча дӀадахьийтад, ахча дӀаийцар вайна дӀаваьннав. Къаьстта чӀоагӀа дехар ду цу хьакъехьа МВД болхлоша; шоашта ца бовзача нахаца бувзамаш, эцар-дохкар ма леладе, яхаш. Тешам байнаб нахах, цудухьа да из.

Нагахьа санна ишколе ухача беро шийна хьехархочо тӀадехка декхараш дизза кхоачашдой, цох тешаме волаш саг хьахургва; дӀахо деша вахача, цул тӀехьагӀа балха вахача а хургва из, наха шийх бехк баккхар, гӀалат лацар кхераш. Тешамеча сага а болхлочун а оамалаш хьахила йолалу зӀамига волча хана, цу хана из харцахьарча хӀаманца дӀаӀаме, из мерзделе, даим иштта волаш вус из а цун оамал а. Цудухьа бер зувш, цо фу ду, мала ду, фу дувц, мишта дувц хьожаш хила деза вай, из гоалдаьннача моттиге, цо даь гӀалат, гаьна ца доалийташ, тоаде дагахьа.