Токаца ловзараш де мегаргдац

Цхьайолча хана из во чакх а доал царна шоашта. Сай вахаре хинна, нийсденна хIамаш дувца безам ба са, хIана аьлча таханарча кхувш боагIарий вахаре а нийсдала тарлу цу тайпара хIамаш; ер йоазув дийшача, царна кIеззига а укхох хьехам хуле чIоагIа гIадгIоргва.

Ишколе деша дагIача хана, тхона физика хьехаш яр дика а кIоаргга ший Iилма довза а хьехархо. Из яр парте Наьсарен райкома кхоалагIа секретарь хиннача Тутайнаькъан Iамархана сесаг. Из ше Ессентукера гIазкхе яр, Дина Александровна яхаш цIи а йолаш. Тока низ бувцаш, ток чулелаш йола зIы (цепь), из къоаста мишта ю, хотта мишта хотт дукха дувцар цо, лаьрххIача гIирсашца-макеташца хьа а хьокхаш. ХIаьта а, зIамига долча хана, хьаькъал дIацакхачарах, цхьацца гIалаташ дора бераша. Сайца нийсденна цу тайпара цхьа хIама дувцаргда аз.

ЦIагIа саг вацар. Йоккха бесаш дола телевизор а сега, футболага хьежаш вагIар со. ЦIаьхха, дIаяйра телевизор. Цу хана из санна дола хIама предохранитель ягар бахьан долаш нийслора. Уж къаьна телевизораш мишта яр аьлча, ток хьачуйоагIача штекерах предохранителаш чуехка оагилгаш доахкаш яр. Штекер хьаяьккхача, ши гов дагIаш хулар цунна, телевизорах из дIахотташ. Ишколе сайна Iомадаьр дицденна, розетка чура хьа ца а йоаккхаш, предохранителаш хувца эттар со. ТIагIолла биткъа аьшкасаьрг хьоарчабийя, юха дIачуйоллар яьгар. ТIаккха болх бора цо. Тока чура айса хьа ца яьккхалга вицвенна, из ши гов дагIа штекер дерзанча кулгаца бееллар аз. Оагавир со, дешашца дIаала йиш йоацаш чIоагIа. Вешта аьлча, дикка ток техар сона. Со-се сов кадай хинна, катеха аз кулг юхадаьккхадецаре, дала оарц доацаш лергвар со, хIана аьлча оарцагIа веха саг вацар цIагIа. Цу хана денз, телевизорашта а кхыча токаца лелача хIамашта а деш дола сай «пхьоарал» дитар аз. Аз кхетадир мел цIенхашта хIама я ток.

Цхьаькха хезад сона, тхоай воккхагIа волча вошас дувцаш. Ара багIача бIоагIа тIара цIенна хьатIабоагIача тока шин аьшкасаьргах цаI хаьда хиннаб. Аьшка лоами а оттабаь, цIагIара маькх теда пластмасса мукх бола урс а ийца, тIаваьннав «монтёр» ток тоае. Iохаьда цхьа саьрг хьа а лаьца, вокх бедоаллача урсаца из чIормабаккха эттав. Цхьан хIамо лоаме тIа ше низагIа IотIатоIавича санна хийтта, юхахьежав ер. Бакъда гобаьккха са доалла хIама хиннадац. Беттгаргаш IотIачIоагIъяь доахкача хьастамашка гIолла ток теха хиннай цунна. Дика висав, хIана аьлча цхьа фаза мара хинняц цо чIоармабаьккхача аьшкасаьрга чу.

Цхьайолча хана зIамигача бера миссел мара хьаькъал доаца хIама хьаду боккхагIчар а, токах лора ца луш. Дукхаза байнаб сона, яьга лампа хувцале, выключатель Iо а ца тохаш, из хувца тIабаьнна боахка нах. Чухьовзаяь лампа ийккха, еррига Iоакъингаш IотIалегаш а нийсделар цкъа. Нагахьа санна лампа е поатрон хувцаш хилча, цкъа хьалхагIа ток чулела зIы вIаший къоастае еза, ишколе Iомадеча беса. ТIаккха лампа а эккхаргьяц е ток а тохаргьяц. Цул а дикагIа да цхьаькха, нагахьа санна ше пIелгаш а ца Iетташ, токацара гIулакх из ховча болхлочунга дайтача. Хатар доацаш, чакхбаргба из болх тIаккха. Хулий цу тайпара хатараш? Хьалха дукхагIа хулар, хIанз а нийслу. Цхьан дийнахьа Наьсарерча №1 йолча ишколера чудоагIар тхо. Бераш дар-кх тхо цу хана. Дукха гаьнадалале, саьн тIарча коа корзагIбаьнна хьувзаш бола нах байра тхона. ДогIа дийлха, безаме йоацаш яр ара. Цу коарча сага, тхона хезачох, Iобежа тока саьрг хьалъийца хиннабар. Белггала дагадагIац сона из хьан тайпах вар, Iахилганаькъан вар мотташ ва со. Ток теха сакхетам чура ваьнна из, лаьттах велла, ток дIаозийта гIерташ бар гулбенна нах. Бакъда цох новкъостал хиланзар, кхелхар из саг. Цу хана хинна тока саьргаш-м геттара унзара дар. Кхыметтел тха беша юккъе багIар шолха бIоагIа, цун саьргашка лийнача тока «зув-в-в» хьахозаш хулар гаьнна. ТIехьагIо хийцар, дIадаьхар уж бIоагIий.

Цхьайолча хана, токаца болх беча наха а зулам доалаш хул, цунца хьакхаштабаьнна, лора ца луш хуле. Сона вовзача цхьан электрика хиннабар цу тайпара тийшаболх. Низ бола ток чулелача саьргех бетономешалка дIатасса лаьрхIад цо. ХьалтIаваьнна, тока саьргашта бедоахка саьргаш IотIатовссаше, хьатехача сийгаша а алано а еррига юхьмараш мерцаяр цун. Цу тIера чу ца кхеташ, геттара чIоагIа лоза ца веш, дика висавар, Дала новкъостал даь.

Иштта хIама нийсделар, Шолжа-ГIалий тIа со дешаш волаш. «Минуткерча» университета общежитен 4-ча этажа тIа дахар тхо-филологаш. Цхьан сарахьа, баьдъенначул тIехьагIа, тха этажа тIара лампаш дIаяйра. Ше кхеташ ва цу балхах, аьнна, кагийча наха леладу мукх а ийца, уйча доаллача щита тIавахар тхоцара зIамига саг Итазанаькъан Мухьмад. Цо мукх дIачуIотташе, чура хьатехар ала. Дикка доагадаьдар цун кулг; из дIадийхка лелаш, йIаьха ха яьккхар цо.

Цхьан хана электрика болх баь, тхол воккхагIа зIамига саг вагIар тхоца деша. Цо дийца хIама цIаккха дицлуц сона. Новкъа гIолла из хьалвоагIаш:

- Вададай, оарц дала! – аьнна, мухь теха; коара хьаарийккхай къона кхалсаг. Ер дIачуведача, цхьа ког каша болаш уллаш хиннав ток теха кIаьнк. Сиха урс дийха, цун вIашкатеIа царгаш вIаший къоастаеш, баге хьайийлла, цунна юххьанцара гIо де (искусственни дыхани) волавеннав ер. Дукха ха ялале, Iоажала карара из кIаьнк хьаваьккхар ше, оалар цо. ТIехьагIа, университет яьккха ваьлча, хьехархочун болх а баь, вай республике хьакимал деш а хилар из электрик. Со фу ала гIерт аьлча, иштта моттиг нийсъелча; фу де деза хар а чIоагIа лоархIам болаш да. Нагахьа санна цо кIеззига а мело ялийтаяларе, из кIаьнк дийна ца виса а мегар.

Токах вай мехкахой бовш а дукха моттигаш хиннай. Ювца хала дале а, царех цхьа-ши моттиг ювцаргья аз. Хьалхарчун тайпан цIи йоаккхаргьяц аз, хIана аьлча цун фусам-нана, къонгаш сайна раьза хургбий хац сона. Ши воI а къона фусам-нана а йолаш, доагорах ваха хиннав вай мехкарча цхьан юртара зIамига саг. Наьна цаI мара воацаш, хиннав из. Хьалха каст-каста ма нийслорий арахьа балха дIаухаш, вайцига хьаде хIама дацар цу хана. Ха ше а кхыча тайпара яр. Цига бане бахача, е баьде хиннаяле а е выключатель телха хиннаяле а, белггала хац сона, лампа хьалсоггаше, ток техай цунна. ТIаьдача геттара лира я ма йоахий из. Вала а венна, дIавеллав из зIамига саг, къона сесаг шин бераца цхьаь йисай. ХIанз-м, Даьла диканца, кхийнаб уж, цар шоай а кхувш латташ дезал ба. Уж кхебеш яьгIар цар нана, зIамига йолаш цIен-да воацаш йиса.

Вай оал, из мо хIама нийсделча, Iоажала болх чIоагIа ба, Дала иштта яздаь хиннад из. Бакъда оалаш да цхьаькха а, Дала а лорале йоах, бIоагIа тIехьашка этте а. Лоралуш, фийла, хIамах сакхувш хила деза вай.

ШоллагIа иштта токах даьннача зуламах веннар са-сай воккхагIа вола воша ва. Магасе балха волаш, паччахьалкхен цхьан цIагIара хий арадоаккхаш воаллаш, насосо ток теха кулг лозадаьдар цун. Цу хана висавар из, кхы дукха чов ца еш. Бакъда иштта насосаца ший коа хьалдеш латтача цIагIара хий арадоаккхаш, хи чу Iочуваьнна воаллаш, цIаькха а ток теха валар нийсделар цун. Мел боккха эшам бар из дезала, цIаккха ерзаргйоаца чов хилар цох цу хана дийна хиннача тха нанна. Цу хатаро дукхагIа кIал а йитар из, воI вицве ца могаш. Ишттал гIайгIа е сагото цу токо я тарлуш хилча, лорадала мегаций вай цох? ЗIамигавар а воккхавар а.

ЗIамига бераш санна, токах лорабе безаш хул цхьайолча хана къабенна боккхий нах а. Царга а вокхарга а кулгаш деттийта мегаргдац токаца лелача хIамаех. Цкъа хьоашалгIа ваха волаш, цу цIагIара дукха ха йоацаш когаш даха бер доаллар, розетка чу ручка чу ехка паста чуIетташ. Цунна-м мича хов розетка фуй, цун хьаькъалах ловза йиш йола хIама я-кх из. Нагахьа санна ши гов долаш аьшка хIама цо розетка чу чуIеттача, фу хургда яха хаттар укхаза вIалла доагIаш дац. Дала лорадолда из бер а цун да-нана а цу тайпарча балах. Хетаргахьа, розеткаш зIамига бер хьалкхоачаргдоацача йохка еза, е розеткаш дIакъувлаш дола ногIараш леладе деза. Иштта хул боккхий нах а. Хьона вIалла дагадоацар хьаду цар. Вай республике дика вовзаш, чанца лийта саг вар вай Сибре дигале. Казахстане волаш, хьа а ийца, тока розетка чу чуелла хиннаяр цо зIамига пенах йоаллаю радио. «Боп», аьнна, тата а даь, «меттаза» биса хиннабар кердача хоамашка ладувгIаш лелабу гIирс. Вешта аьлча, токо хьона вIалла дагадоацар хьаде тарлу, лоралуш ца хуле.

Дукхача моттигашка цIераш йийнна, боахамаш доагадаь, хьайбаш а нах а байна моттигаш я ток бахьан долаш. Сурхо тIа доккха цIенош, чура дукха мах бола поартал яьгар, токах цIи ялар бахьан долаш. Сайца нийсденна цхьа хIама а дувцаргда аз. Шолжа-ГIалий тIа со балха хинна ха я из. Сарралца книжни издательстве къахьегаш а хинна, со чувеча:

- Хьо лувргвецаре, цхьа хIама аргдар аз, - аьлар фусам-нанас.

- Фуд из, хьаалал? – аьлар аз.

- Хьа хIамашта аьшк тохаш йоаллаш, лоалахочо дIайийха, хьона хозагIа хеташ йола хачи йоагаяьй аз, - аьлар цо.

- Хьахьокхал, - аьнна, хьаеча, ворон тIа латтар кхо са бола аьшка сурт-доагам.

ГIар йича а цох бала пайда боацандаь, бехк баьккха Iе вийзар. Иштта хьахила йиш я зулам. Нагахьа санна розетка чура е аьшк, е плитка, е камин хьа ца йоаккхаш, йIаьххача хана саг аравоале, зулам хьахинна даьннад. Из хила тарлу моллагIча цIагIа, моллагIча дезале.

Электрикаша а цхьайолча хана мелал йоалийташ, моттигаш хулар хьалха. ХIанз цу тайпара хIама дайнадац сона. Кхаь-биъ урама сердал лоаттаеш йола трансформатор лерттIа дIакъайла хилацар, цхьа бахьан аьшкасаьрг хьоарчабийя латташ хулар. Лампаш дIаяйча, электрикаш хьабахкарга ца хьежаш; бераша, кагийча наха тIа а бахе хьал-Iо еттар цу чура рубильникаш. Уж бакъбе валлац со. Со ала гIертар кхыдар да, трансформаторий наIараш, водар-воагIар чукхувдаргвоацаш, къайла хила еза.

Токаца болх беча нахага мукъа ха дукха хилац, аьнна, хет сона. Со хьалкхийнав, Наьсарера электроподстанци а цун болхлой а дийнахьа 3-4-зза бIаргагуш хиннача урам тIа. Ши цIа мара дацар тхона юкъе. ХIанз Доккха маьждиг даьд из хиннача. Укхаза сона белгалдаккха лов, цу хана доацача бахьана электрикаш дIабехаш хулар. Цар балха чуйоагIаш йоацача моттиге, харцахьара хоам баь, шоай керттерча гIулакха тIерабаха мегаргбац уж. ТIаккха дикагIа дIакхоачаргба уж шоай кхача безача, шоаш чIоаггIа эшача моттигашка.

Лорале вай токах, лорабе вай цох воай дезал а гонахьарбараш а!