Цхьан гӀишлонхочо дийцар сона, ше болх беш воаллача хана, ший бераш шийца балха дӀаоттаду, царна хӀама хьаде ца хойя а, жӀов хьалацийте а, кирпишк хьакховдаяйте а къахьегийт ше, йоахар цо. Нийса а да из-м, хӀана аьлча цу тайпарча моттигага гӀолла гӀишлонхочун балха тӀабаха тарлу бера безам, даьгара хьаӀомаде тарлу цо болх барца дувзаденна дуккха хӀамаш: хьастам мишта тоха беза, маркхал мишта бе беза, цох фу тоха еза, ниӀ мишта нийсъе еза, бетон мишта шаьръе еза, кхы а массагӀа да уж.

Укх тӀехьарча хана, аз зийнад цхьа хӀама, моллагӀа болх бе водаш волча даьца хул кхувш воагӀаш вола воӀ. ДагадоагӀа, тхов туллаш воаллача даьна гӀо деш, Москве деша дӀаваха везаш хинна студент ваьлла. ЙӀовхал хьалуш бола яй тоабе венача даьца, хин турба ийккхача из тоае венача пхьараца цар кӀаьнкаш бар. Дика хийтар сона цу тайпарча наькъаца цар шоай бераш къахьега Ӏомадеш. Цкъа-дале, къахьегам безаш, воча хӀаманца, къоал дарца боацаш, шоай къахьегамца напагӀа доаккхаш бахаргба уж; шозлагӀа-дале, шоаш а шоай дезал а кхоабаргбола болх шаьрбергба цар зӀамига болча хана денз, цу лостамагӀа цар деше, дувцилга а оалилга а доацаш дика болхлой хургба царех.

Таханара дуккха кагий нах йоккхий балха говзалаш йолаш ба. Царна юкъе ба цӀенош доттараш, наькъаш дехкараш, кхача кийчбераш, барзкъаш тегараш, машинаш тоаераш. Хьалха, вай Сибрера цӀадаьхкача хана, цу тайпара говза кулгаш дола саг лаха хала дар. ЦӀен нийса кор, ниӀ дӀайогӀа ховш наггахьа саг вацар. Кхыметтел корашта кизгаш тоха ховш саг лаха хала дар, из болх беш вар Наьсаре цхьа эрсе, аргӀа лаьца, цунга кизгаш тохийта гӀерташ хулар берригаш. Тахан бе-бе кулга говзалаш йола нах дукха ба вай къаманна юкъе, цудухьа моллагӀа чоалхане болх кхоачашбе аьттув боал вай мехкарча бахархой. Балха говзал, мел дукха хьо дийша вале а, хьаким вале а, эшаш, накъайоалаш хул. Сона бовз дуккха дийша бола, тайп-тайпарча къахьегамашца бувзабенна кагий нах. Шоаш бер цхьа болх бале а, кхыдола, къаьстта цӀагӀа эша, хӀама хьаде хов царна. Цкъа Магасерча автобусаца воагӀаш, цун водитела Иленаькъан Мухьмада (Хьасана) дийцар сона; ше йӀовхал хьалуш бола яй тоабеш ваьллав, яхаш. Дезал а болаш, балхара хьадоагӀаш доккха алапи а доацаш волча цунна чӀоагӀа накъаяьннай аьнна хет сона цу тайпара балха говзал. Ираз деций, дӀа а этта, цу тайпара чоалхане хӀама ший цӀагӀа хьаде ховча сага?!

Укхаза дагавох сона йоазонхо Матенаькъан Илез. «Со йоазонхо ва, кхыдола хӀама де са хьакъ дац» яха кура-сонта уйла ярех вац из. Цудухьа дукха хӀама хьаде вӀаштӀехьадоал цун а. Сел дукха ха йоацаш, цунца къамаьл деш латташ, хайра сона цо Сурхо тӀа цӀенош даьлга.

- Кирпишк хьан йиллар хьона? – хаьттар аз, цар дезале дукха гӀишлонхой, кхыметтел ГӀалгӀай Республикан гӀорваьнна гӀишлонхо волга ховш.

- Айса деттар аз, - аьлар цо, со цецвоаккхаш.

- Кирпишк йилла хов хьона? – хаьттар аз Илезага. Цунна-м кхыдола гӀишлонхой балхаш а ховш хиннадар. Юха а хьага мегаргва цу тайпарча сагах. Мел хоза да ший кулгашца, шийна деззача тайпара цӀа дотта хар. Цул совгӀа, ший дезала дӀадахийта, кхыча гӀулакхашта накъадаргдола мел ахча кходаьд, лорадаьд цо.

Е хьаэц вай йоазонхо а хьехархо а вола Мерешканаькъан Султан. ЙӀаьххача хана Наьсарерча трикотажни фабрике хӀамаш тегача машиний пхьар волаш къахьийгад цо. Фабрика йоаца дукха ха я, хӀаьта Султана говзал яхаш а наха-шийна накъайоалаш а я. Каст-каста телефон тох цунга машин ехача наха, тоаергьярий аьле. Султана, шийна могачох, гӀо ца деш битац уж.

Цхьаькха цхьа саг дагавох сона укхаза. Из ва тамашийна хоза наьна мотт ховш хинна Галашка кхийна хинна Чопанаькъан Ахьмад. Массадолча хӀаманна паргӀата а волаш, духхьал байташ язъеш из ваьхаваларе, хетаргахьа, Россе дика вовзаш вола оазархо хинна хургвар цох. Цунна тешал деш, «ГӀалгӀай мотт» яхача цун байтацара мугӀараш доаладергда аз укхаза:

«Бетталча бийсан а,

Сийрдача дийнахьа а,

Бецаре гӀалгӀай мотт,

Латтаргдар бӀарге дохк.

ГӀайгӀано готтвича,

Лазаро гӀелвича,

Бецаре гӀалгӀай мотт,

Морса бар кӀаьда мотт...»

Ала деза, Чопанаькъан Ахьмада байташ тахан Ӏомаю ишколе 8, 9-ча деша дагӀача бераша. Ше иштта начӀал долаш воллаше а, Ӏоахарганаькъан ГӀ. цӀерагӀча «Электроинструмент» завода цехашка къахьегаш хьавенав из, завод мел йолча хана. Цул тӀехьагӀа, ший гӀулакх хьа а дийлла, автомобилаш тоаеш, царцара эггара чоалхане йола оатхалаш вӀашагӀъяха а вӀашагӀйохка а ховш къахьийгад цо ше валлалца. Цу тайпарча сагах оал вай къамо, «Дошо кулгаш долаш саг ва из».

Вайна ца бовзаш, бӀаьш а эзараш а говза пхьараш ба вай зӀамигача республике. Цар кхолл сурташ, хьаду цӀоках, нахьарах дола совгӀаташ, маьчеш, тамаш йилла хоза дахчан лагӀаш, гӀандаш, мебель, тӀадувхаду барзкъа. Цхьайолча хана заводе дечул дуккха хозагӀа хул цар кулгаша кхелла хӀама. Сона вовзаш вар Шоанахой Хьасана Жабраил яхаш саг, хӀанз воацаш ва из. Дала къахетам болба цох, вийрза моттиг даькъала йойла. Вай къам Сибре долаш, когагӀирс тоабеш хиннавар из, вешта аьлча, иккий пхьара болх баь вар Жабраил. Цигара цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, цу тайпара хӀама шийна е вовзача сага мара хьаеш вацар из. Бакъда цо хьаяь икк, маьчи, музее лоаттае мегаргйолаш, сел хоза хулар, цун кулгаш белггала цу балха кхеллача санна дар, цул совгӀа ше хьадеча хӀаманца дог, безам хулар цун. Цудухьа вӀаштӀехьа а доалар тамаш хьакхолла.

Дукха ха йоацаш, цхьан шийлача дийнахьа, тхоца балхарча новкъоста аьлар, шийна шелал новкъа яц; хӀана аьлча цӀенача тхах я свитер ювх шийна, аьнна.

Мичара енай аьнна хаьттар аз, цун кухта кеп, цу тӀара сурташ, бесаш хоза хийтта. Ший фусам-нанас хьаяьй аьлар цо. Цун фусам-нана хьакимашта юкъе болх беш я, цудухьа со цецваьлар цун иштта говзал хиларах. Из кухта хьае мел чоалхане да, ха мел дукха йоае еза а хов сона, хетаргахьа. ХӀана аьлча тхан ши пазат еш а йӀаьха ха йоаккхаш хул цхьаболча исташа. Цу гӀулакхаца чам хилар, ше цхьан хана Ӏомадаь дика гӀулакх диццадар боккха мах болаш хӀама да.

Цхьаькха тайпара нах бувца безам ба са къаьстта укх йоазонца. Ужаш ба дахчанца болх бу нах. Сона ховчох, уж а вай республике кӀезига бац. Масала, дахчан лагӀаш хьадеш ба, сона бовзаш, Хучабаранаькъан Мухьмад, Овшанаькъан Мухьмад-Шарип, Овшанаькъан Муса, кхыбараш. Дахчах моллагӀа дола дийнат, нах, гӀишло кхолла ховш бар суртанчаш Озанаькъан Накир, Пхьиденаькъан Адам. ТӀехьарчо из гӀулакх зӀамига кӀаьнк волаш Ӏомадаьд, тӀехьагӀа цох дерригача цун вахара керттера никъ хьахиннаб. Цо дахчах хьаяьча гӀалашка, бӀарг тӀера ца боаккхаш, хьежа безам хул. ХӀаьта Озанаькъан Накир тамашийна говзал йолаш кхелла саг вар. МоллагӀча новкъа уллаш кораяьча ткъовронах искусствон жовхьар хьадора цо. Сона яйзаяр цо боала дахчах хьаяь борз, ткъовронах йисача юхках хьаваь тӀемахо, сурташ чудехка гомаш, кхыдараш. Цун цехе дӀачуваьлча, дӀаьха отар дар из, Ӏодаьхка а хьалъэхка а дадаш итташ херхаш, осташ, жӀовнаш, кхыдола гӀирсаш дар. Цар цӀераш а уж малагӀча балхашта дезаш да а цунна шийна мара ховргдацар. Цу моттиго хьагойт, кулгаговзал йолча сага моллагӀа хӀама кхолла гӀо деш дола гӀирсаш а дезилга. Карарча хана вай тикашка долаш да моллагӀа болх хьабе, хӀама кхоллийта таро луш дола гӀирсаш.

ДагадоагӀа, со зӀамига волаш наха пешкашка дахча доагадора. Газ хӀанз а Наьсаре кхаьчаяцар. Дахча кулгкара херхаца хьакха дезаш, тӀаккха догарца даккха дезаш хулар. Ерригача Наьсаре, сона ховш, цхьа-ши саг мара вацар мотор боалла херх болаш. Цох цхьа йоккха тамаш хетар, дуккхача наха дахча хьакха вахар цу тайпара саг. Тахан хьона беззаш бола гӀирс болаш ба. Цо а таро хулийт шийна Дала енна говзал дегӀакхувла, наха тоам бергболаш йола хӀамаш хьакхолла. Цул совгӀа, тайп-тайпара балха говзалаш паччахьалкхен боарам тӀа Ӏомаеш моттигаш я вай республике. Масала, Наьсар-Керте я политехнически колледж. Цига бе-бе балха говзалаш Ӏомаю вай кагирхошта: кагийча наха а мехкарашта а. Цу колледже къахьегаш волча, вай республике цӀихезача гӀишлонхочунца Чахкенаькъан Ӏаддал-Кермий Биланаца къамаьл хилар са цкъа. Из цига хургболча гӀишлонхошта хьехаш ва.

- Фу Ӏомаду колледже хургболча гӀишлонхошта? – хаьттар аз цунга.

- Дукха хӀама Ӏомаду, – аьлар Билана. – Кирпишк йилла, Ӏоакъа Ӏотоха, инженерни бувзамаш хьаде, сантехника, кхыдараш.

Дийша баьлча малаш хул царех, аьнна, даьча хаттара жоп луш, цо аьлар, уж балхаш хьаду говза къахьегамхой а гӀишлош еча моттигашка мастераш а хила йиш йолаш ба.

Цу тайпара кхувш боагӀарашта кулгаговзалаш Ӏомаеш моттигаш кхы а я вай республике. Укхаза дагайох сона берий кхоллама технопарк «Кванториум». «Сердало» газета бӀаь шу дуза ха яр из, цигара дешархоша совгӀат де лаьрхӀар газета редакцена, «Сердало» аьнна тӀа а яздаь, шоаш хьадаь сахьат делар цар журналисташта. Цул чоалхане йола хӀамаш хьаеш, кӀоарга Ӏилмаш Ӏомадеш хьабоагӀа цигара дешархой. Уж вай къаманна а республиканна а накъабаргба аьнна хет сона, дукха ца говш. Цу тайпарча къахьегамца белгала ба робототехника караерзаеш бола ГБУДО «Наьсарен кхален ЦДТТ» оалача берий фусама викалаш а.

Аз лакхе бийцараш дукхагӀа маӀа нах бар. Дукха ба кхалнаха юкъе а кулгаговзал йола мехкарий а истий а. Масала, Дзараханаькъан Зейнапа кулгал деш йола «Истинг» яхача тоабо хьаду вайнаьха фертах даь кӀувсаш. Уж хоза а тайп-тайпара сурташ тӀадолаш а да. Кхалнаха юкъе ба ширача заман гӀалгӀай дувхар: чокхеш, гӀовталаш, фетингаш дагӀа кочамаш хьаераш; нускала гӀирс – чокхи тега ховраш, кхыдола барзкъа дарца кулг шаьрденнараш.

Цхьабола кхалнах, къайле йолаш хӀама дац укхаза, институт е университет яьккхача, геттара курабаьле дӀаболх. Царна етт бетта а эхь хет. ДукхагӀа йолча хана шоай мекъало кхестабу уж, хӀама хьаде ловш бац уж. Амма мел хоза я Ӏатта кӀалхара йизза шурий ведар яхьаш йоагӀа кхалсаг, е къулга чура хӀетта баьккха моажа налха хьалъэцаш йоалла йоккха саг, сепаратор кхестаеш ягӀа берий нана. Вайна царех ца хете а, кулгаговзалаш я уж. Нах мел боахабераш а нах мел кхоабараш а я кулгаговзалаш. Уж дукхагӀа мел ярж, нах царна дукхагӀа тӀа мел берз, вай мохк хозбаларал совгӀа, цу наьха шоай вахар а шо цецдаллал тоалургда.