Мишта дар са ханара бераш?

Етт боажабеш лела бер-м хӏанз гӏанахьа мара го йиш яле тамаш я. Са бера хана дуккха дукхагӏа къахьегар бераша. Тахан мо дагадоагӏа, гаьна боацаш баьхача Орцхананаькъан Ахьмада бешара лаьтта кулгакара оахкаш хинна. Сарахьа шоаш кхаьчача моттиге ӏочуегӏе ютар цар белаш, юха уж тӏабахкалцца иштта ягӏаш хулар уж. Бела цхьа тӏоа хиллал цар оахкаш хинна лаьтта кӏор мо ӏаьржа а пехк мо кӏаьда а хулар. Цкъаза гонахьара бераш доагӏар цу коарча шоай новкъосташта гӏо де. Цох сакъердам а хеташ, яхье а бувлаш, бора из болх, цхьаккха даь-наьна тӏахьожам боацаш. Шоаш гӏулакхех мукъабаьлча, тетте тӏаболхар, белашта, дӏахо дӏаоахкар юхедиса улла лаьтта. Хӏанзара бераш, тракторо из хьааьхкача а, цу тӏа болх бе безам болаш хилац. Оаттонга ӏемалга да из. Хьалха массадола хӏама хьаде дуккха халагӏа дар.

ӏа тӏадале, дахча хьекха, даьккха ӏооттаде дезар ӏанна доагаде. Цу гӏулакха херхаца, догарца къахьега дезар. Хенах гударгаш йоахаш, херх хьекхаш хиннараш а бераш дар; догарца гударгаш йохаеш, кийчдаь дахча юстаро коа дӏаувттадеш хиннараш а бераш дар. Лоралуш даккха дезаш хулар из, хӏана аьлча цхьаболча кӏаьнкаша, диг леладе ца ховш хилча, шоашта човнаш еш а нийслора, когах диг техе. Хӏаьта а лоралуш беча балхо толам бахьар. Шоай ханашка хьежжа хулар цар деш дола хӏама, дулургдоацар цӏаккха царна тӏадиллацар боккхагӏчар. Беш дӏаювш дукхагӏа дакъа лоацаш хиннараш а бераш дар.

Боккхагӏчар кӏоаг боаккхар, хӏаьта бераша цу чу е коартол, е кхеш, е хьажкӏаш товсар. Кхаш дӏадувча моттиге дизза дакъа дӏахьора цар, боккхагӏчарна эшаш дола гӏо-новкъостал деш. Цу гӏулакхо къахьегам беза, ахархочун говзалга кхача, лаьттанна доал де ӏомадора бераш, зӏамига долча хана денз. Иштта хьалкхийна бер, тӏехьагӏа ше а хулар зӏамагӏбараш ӏомабеш а царна болх яха дош дезадолийташ а. Са бера хана, аргӏе дӏаараваьлча, къоарза кочамаш ювхаш; цӏеча, сийнача, морача, ӏаьржача барзкъанца еррига аре хозъяь доахкаш хулар бераш а, ерригача аренах цхьа къахьегама майда хьахулар. Болх бе безам боацаш, кхай тӏа хьавенар а, из сурт бӏаргадайча, арара нах зийча; сомаваьле, мекъал дӏаяьккхе, къахьега волалолра. Дикача масало дукха хӏама хувца йиш я сага вахаре, къаьстта а берий кхелашца дувзаденнар.

Дукха ха я со юртарча ишколе къахьегаш вола. Цӏаккха бер гуц сона, ӏаса е етт боажабеш лелаш. ӏуйрийна из дӏалалла-м доагӏаш хул цхьадола бераш. Цунна тӏехьа кхера техе, бежан дӏачовхадаь юха чуболхараш а го бийзаб. Наьсарен юккъе дӏадахад са берал. Цу хана городера бераш а, шоашта тӏабилла болх кхоачашбе долхар, етт е ӏаса хьалхадаьккхе, даьгӏенашка. Бокъонца бакъдар аьлча, цу хана етт боажабе моттиг а хилацар. Наьсарера ӏам болча дӏаювра кабуцаш, уж чуийцача цига доахан доажаде доагӏар кхелета бераш. Божа цӏабалцца цига хиле, доахан цӏадоагӏаш чубоагӏар уж, шоай хьайба доаладеш. Хӏанз бер етт боажабе дахийта дукха хӏама эш. Цун кхыдола сакъердамаш хул: лиспед хахка е морожни юаш лела безам хул цун. Къахьега дезараш боккхагӏбараш: даь-да, даь-нана, да, нана – ба аьнна хет царна.Тӏабуллаш бола болх бера ханага хьежжа хулар цу хана, дулургдоацар декхар даь тӏадожадицар. Иштта хьалкхувш дола бер дегӏа унахцӏена, низ болаш, вахаре аьттув болаш хулар.

Ишколо а дикка дакъа лоацар дешархой къахьега ӏомабеш, цу лостамагӏа бола кхетам луш. Масала, со деша ваьгӏача ишколе биологех лелаеш беш яр, цига дӏадувра ялат, зизаш, гаьнаш. Цхьайола урокаш цига дӏакхухьар хьехархочо, дувцаш дар дешархошка кӏоаргагӏа кхетадайта ловш, берашка новкъостал дайтар хӏама дӏадувш, оасар деш, чуэцаш. Хӏара шера дешархой арабоахар тиша аьшк гулде. Цу заман чухьа цхьаннахьа ӏокхесса уллаш, ца эшаш дола тиша аьшк гургдацар, моттиг а ӏалама сурт а толхадеш. Цу сахьате додадийя, ишколерча таразга хьора из бераша.

Цу гӏулакха тӏагӏолла яржар берашта юкъера яхь. Котваьнначоа сом-эппаз лургдолга ховра е сакъердамеча мехка моттигашка шоаш бугархиларах тийша хулар. Цхьайолча классе дагӏаш долча бераша 3-4 тонн е кхы а дукхагӏа гулдора тиша аьшк. Цул тӏехьагӏа цигара из дӏахьора «Вторчермета» къахьегамхоша, лаьрххӏача аьшк тӏадоттача машинаца. Яхь чакхъяьлча, котваьннар белгалвора. Дагадоагӏа иштта котъяьнна класс, тиша аьшк гулдарах хьаденнача ахчах Пятигорскерча М. Ю. Лермонтовца ювзаеннача моттигашка экскурсе йига. Из дӏахезача, кхыча классашкарча бераша а хьинар айдийя, котало яккха гӏерташ къахьегар, тӏадоагӏача кердача шера.

Ишколе яр йоккха пхьоалле, цу чу латтар токара станокаш. Цар тӏа сверлоца хӏамах ӏургаш даха ӏомалора. Моарзагӏаца, нажаргаца къахьегар, царца моллагӏа хӏама чӏоагӏа дӏа а лаьце. Масала, аьшкан жӏовна ков хьакха, из шаьръе езаш хулар. Лоацца аьлча, балхацара безам кхебора цӏагӏа а ишколе а, цудухьа дукхагӏа бола нах къехьегама тӏабийрза зама яр из. ӏуйрийна бархӏ сахьат далале, Наьсарерча «Электроинструмент» заводе, трикотажни фабрике дода къахьегама адам бӏаргадайча, дег чу курал йоссар ший мехках, цу наьха мугӏаре овтта ловра кхувш боагӏарашта. Дуккхачар харжа а хоржар шоаш бахача шахьар тӏа къахьегаргдола никъ. Доккхача къахьегама цӏайга араяьлча санна хеталора, юрташкара болхлой тӏакхувлаш лела автобусаш. Иштта ӏуйрийна балха болхача наха юкъе хулар дукхача хана денз къахьегаш хьабоагӏа, паччахьалкхен совгӏаташца белгалбаьха нах. Царех вар завода болхло Котанаькъан Ахьмад, Наьсаре дика йовзаш йола Султиганаькъан Насапхан, кхыбараш. Царна уллув хьалъэттаяр къона тӏехье а. Дукха мехкарий, кагийнах боахкар заводе, доккхий толамаш доахаш. Бераша хьалххе а лоархӏар, ишкол яьккха баьлча е цу заводе, е трикотажни фабрике къахьега. Цар шоай уйлаш кхоачашъеш моттигаш дукха а нийслора. Дикка алапеш а ийдора цу хана заводе къахьегараша. Республикански газета корреспондента оклад 130 сом йолча хана, заводе болх беча шлифовщика 200-250 сом алапи эцар. Из дика ахча дар цу хана, дулха кийлах 5 сом, даьтта кийлах 3 сом мара ца дехача хана.

Кхувш дола бераш «тӏах» аьнна хулийташ моттиг яр, городе лела автобусаш цу хана цахилар. Шахьар тӏагӏолла лела саг, гӏаш никъ бе безаш вар тика тӏа, базар тӏа, почте, хьакимаш болча водаш хилча. Хӏанзара бераш, кхыметтел гӏаш ишколе даха а ловш хилац е геттара тӏехьадисе долхаш хул. Иштта никъ баро унахцӏено дикагӏа хулийтар, даьга-наьнагара наькъах дала ахча деха дезаш хилацар. Цхьайолча хана цхьан юртара вокх юрта гӏаш лелар, цига ухаш лаьрххӏа транспорт яцар. Масала, Наьсарен эгӏахьа уллача Аьлтий-Юрта маршрутни газелаш лел хӏанз, уж 8-гӏа номер я. Са бера хана цу тайпара транспорт яцар, Аьлтий-Юрта гӏаш ухар, латкъаш саг а хилацар, цига ухаш транспорт цахилара. Хӏанз «105 массив» оалача моттиге 15 номер газель ух. Цу хана цига газель ухаргья аьлча, нах беларгбар. Гӏадж кхоссал юкъ мара яц Наьсарени цуни юкъе. Бахара-бахкара кадай бар цу ханара боккхий нах а бераш а. Дегӏ хьоаде, маьженаш мукъаяха бахьан дар гӏаш лелар. Наьсарера даьле, бераш комараш яа долхар Тӏой-Юртарча перекрёстке кхаччалца, цигара юха а гӏаш ухар.

Духхьал ишколе е шоай коа къахьийга ӏацар дешархой цу хана. Цар гӏо дора юртбоахама чуйоагӏача моттигашта. Дагадоагӏа, тхоаш ишколера «Назрановский» оалача совхоза гӏо де кхийла. Чуийца хьажкӏаш цӏенъеш, чӏибалаш дӏайоахаш дӏахьора хийла ди. Коартолаш чуэцаш хилча, уж гулъе дугар. Тахан мо хет сона, тхоаш Магас хьалъяьча моттиге дӏайийна коартолаш чуэца кхийла. Иштта дар цу ханара бераш – са нийсархой, къахьегарга диллача.

Кхы а дукха гӏулакхаш хулар берий. Къаьстта боккха безам бар цар вай эскарца. Моллагӏа лоалахо е гаргара саг эскарера цӏавеча, цун тӏема гӏирсага (парадни барзкъага) хьажа долхар бераш, шоашта эскарера бена седкъа белча, цох доккха совгӏат хетар. Эггара даьржа хинна берий ловзар дар цу заман чухьа тӏемах ловзар. Цу гӏулакха бераша шоаш дахчах хьайора топаш, автоматаш, товраш. Цхьаяраш, геттара ӏаьржа басар хьекхе, бокъонца йолчарех тара хеталора. Цу ловзаро ӏомадора бераш шоай мохк лорабе, беза. Иштта кийчо яь бераш дикагӏа ловзар «Зарница» яхача тӏема-патриотически ловзарах. Цох ловзарашта дукха хӏама ха дезар: салтий ӏаьдалагӏа гӏа баккхар, иштта лелаш илли дахар, автомат вӏашагӏъяккхар, моастагӏчоа говза духьалъотта, дов де хар, кх. дӏ.

Са ханарча берий эггара даьржагӏа хинна ловзар дар перойх ловзар. Дика ловзачо, бӏарчча гурмат хьайоаккхар перой кхыча берашкара. Цар тӏагӏолла къовсам баьле, вӏашагӏлаташ а ха йоагӏар. Бакъда, чу а вха, да-нана доаладеш юхавена кӏаьнк геттара эсала лоархӏар. Иштта эсала лоархӏар цхьан кӏаьнка тӏакхийтта шиъ е кхоъ латар. Из эсалча сага никъ ба аьнна хетар. Хӏаьта а нийслора цу тайпара хӏама. Вӏашагӏлетар, кӏалвисачо кхыдола бераш оарцагӏдахар берий оамалех цаӏ яр. Амма эсала хетар нийсхо йоацаш, лата бӏарчча ординг кхувлаш хилар. Эггара дикагӏдар-м вӏалла ца лийтача дар, амма доккхий мехкаш а хийла вӏашагӏлаташ хул, белггаларча деша тӏехьа барт боацаш.

Кхы сенца сакъердалора са ханарча берий. Къаьстта даьржа дар берашта юкъе радиохулиганал леладар. Лаьрххӏа хьайийя аппарат хулар, радиоприемниках из дӏа а тессе, эфире къамаьлаш деш хулар «шарманщикаш». Цхьан оагӏорахаьара-м дика дар из, бераша ӏомадора радиогӏулакх. Хьайора радиоаппаратура. Вокх оагӏорахьара цох зулам лоархӏар, хӏана аьлча паччахьалкхен радиобувзама новъа хулар уж. Шоай цӏераш а йолаш бар «шарманщикаш». Дагадоагӏа, цаӏ вар «Братислава», вож «Перехватчик» яхаш, иштта кхы дӏахо а. Иштта берий теркам тӏаозаш хинна цӏа дар «Къонача техникий станци». Цига ӏомадора бераш кемаш, смолёташ вӏашагӏъехка, картингаш хехка, сурт даккха, и. кх. дӏ.

Цӏенхаштта даьржа дар фаьлгаш дувцар. Лаьрххӏа вӏашагӏкхийте, ӏо а хайше, хӏаране шийна ховш бола фаьлг бувцар. Цул совгӏа, цӏагӏарча къаьначарга а дувцийтар ширача заман фаьлгаш. Хӏанзарча берашта цхьаккха фаьлг ховш хилац, бешац цар библиотеке латта багахбувцам. Книжкашца а хьалха санна чам бац берий. Аз зӏамига волаш йийшар «Гӏалгӏай багахбувцама ӏӏ том», дукха сакъердаме а пайдане а хӏамаш дайзар цунга гӏолла. Исбахьален литература каст-каста дешар. Дӏахаттал таханарча берашка:

- Малагӏа ва шух Ведажанаькъан Ахьмда «Шолжа-Юртара Гӏапур» яха повесть еррига йийшар?

Жоп далара ӏимад классе хозаргьяц аьнна хет сона.

Хьан йийшай хаттал Заьзганаькъан Бахьаудина «Турпала вахарцара ийс ди», Дахкильгов Ибрахӏима «Шутар», Чахкенаькъан Саӏида «Энвер», Базорканаькъан Идриса «Тӏахьехам» яха произведенеш. Уж йийшараш корабоагӏе а тамаш я. Цу хана-м хьа а кхачацар дика книжкаш деша, хӏанз-м шортта долаш ма дий уж. Уж дешарца мара шаьрлуц мотт, йоазув; кӏоарглуц хьаькъал, дегӏабагӏац сакхетам. Цудухьа таханарча дешархошка ала безам хул, телефона чу кӏезигагӏа а хьежаш, исбахьален литература дукхагӏа деша. Тӏаккха «Эрудиты» яхача телепередаче цӏийбала безаргбац цар.

Хӏанзарча берашта хет, шоашта хьалхара ноахал ӏовдалагӏа хиннад, аьнна. Царга яцар компьютер, мобильни телефон; амма царга дар вай дикагӏболча йоазонхой дийна дош, хӏаьта из е компьютерах а е телафонах а хувца йиш яц.

Таханарча берий ловзарашта тара дацар цу ханара ӏан а ахкан а кхыдола ловзараш. Масала, ӏай ша тӏа маркъилг кхостайора, хӏаране ший маркъилг хозагӏа йора, деррига бераш хьагаргдолаш. Таханарча берашта фуй хац маркъилг яхар. Цудухьа укхаза дагадох Озанаькъан Ахьмада стиховоренецара дашаш. «Мел эргаяьлар хьо, зама, дӏахьажал...»

Хӏара заман ший белгалонаш хул, амма дицде мегаргдац моллагӏча заман дикадар, водар-м лора ца дича а мегаргда.