Дика саг вовзар – Далла везар

Кхыйола цун байташ аз йийшаяцар, бакъда из цхьа стихотворени а кхоачам болаш я аьнна хийтар сона, гӀалгӀай поэзена юкъе цунна йоаггӀаш йола моттиг ялара. Оаш а из йийшача бакъахьа хет сона:

«Са хьамсара Мадинат,

Хьа хьаькъало куравоах со,

Хьа хозало сонтавоах.

ДӀа ца бовча са безамо

Са цӀена дог сомадоах.

ХӀара денна: Ӏура, сара –

Хьога хьежа кӀордадаьд.

Дезар лаха, эшар эца

Сай дагахьа соцадаьд.

Сох ца теша гучадаьнна

Хьона цхьаккха хӀама дац.

Хьол бочагӀа укх дунен тӀа

ХӀама дий-хьогӀ, сона хац!

Детталургдар дог гӀоздаьнна,

Цкъа хьо бӀарахьожаре,

Болар сихдаь, къайлаювлаш,

Хьо сох дӀа ца ударе.

«Раьза я со», - Ӏа ца оале,

Дегах мовхар хьарчаргда.

«Со раьза я», - сога оале,

Деррига дуне са хургда.

Дехар ду аз, йола сога,

Са хьамсара Мадинат.

Сай къайленаш хьога ювца

Сона вӀалла хала дац.

Аз сай вахар хьоца хотта

Сай дагахьа соцам баьб.

Из кхоачашбе, духьалъотта,

Са денало могадаьд.

Ираз долаш вахар хуле,

Вай цхьа зама йоаккхаргья.

Далла еза тӀехье хуле,

Доккха баркал яхаргда».

Сона хацар из язъяь кхалсаг къона я е къаьна я, лакха я е лоха я, кӀай я е хьатара я; бакъда вӀалла бӀаргаголе, цун хозача метто, уйлай цӀенало, байт говза кхолларо из езаялийтар сона. Цхьа хоза амат а беркате гӀулакхаш карахдувлаш а саг я-кх ер язъяьр аьнна хийтар сона. Ювцаш йола байт кепа теха ца Ӏеш, айса болх беш йолча ишколе а йихьа, 5-ча классе эггара дикагӀа дешаш волча кӀаьнкага дагахьа Ӏомаяйтар аз, цунца байташ ешарий яхье дакъа лоацаш хилар из вай мехка. Цо хьалхара е иттлагӀа моттиг яккхар дацар сона керттердар, из байт наха дӀайовзийтар, из йолаш йолга дӀахайтар дар. Сона хеташ из декхар цу дешархочо кхоачаш а дир. Уж мугӀараш Ӏоажал йоацш, цӀаккха а лергдоацаш, мел замаш а ноахалаш а хувцадаларах дахаргда, аьнна, соцадир аз сай дег чу. Цул совгӀа сайна хьалхашка декхар оттадир, из язъяь саг бӀаргаго, йовза, малагӀа овлаш, вахара кхел йолаш хиннай тахка. Сихонца из вӀаштӀехьадаьннадеце а, сай уйла кхоачашйир аз. Редакцерча водителаша новкъостал а даь, хьалехар оаха, вӀалла шеко а йоацаш, классически байт язъяь кхалсаг.

Со чуваьлча, гаьнна а готта а хьалдодаш ков дар, хьалвахача магӀахьа йисте аьрда оагӀорахьа даьча цӀен йийллача уйчен тӀа вагӀар ши саг, корта кӀайбенна кхалсаги зӀамига йиӀиги, 6-7 шу хургдолаш. Аз цу сахьате кхетадир сайна гуш дола сурт, йиӀиг кхалсагага ла а дувгӀаш, яздеш яр. Сайна гур хьехархо я, аьнна, хийтар сона, хӀаьта са уйла харц а хиннаяцар. Со бӀаргавайна, хьалгӀеттар хьехамча. Хьадухьалъенача цо сога:

-Здравствуйте! – аьлар.

Со велавелар:

-ГӀалгӀай еций хьо? – хаьттар аз.

ТӀаккха фусам-нана ше а елаелар:

-Хьо кхыча къамах саг ва мотташ яр со.

-Бехк ма баккхалахь, хьо балхах яьккхар аз. Оздой Маржан лехаш вар со, - аьлар аз.

-Со я-кх из, - кӀиръенна бӀарахьежар кхалсаг.

Сона хьалхашка латтар юкъерча дегӀара, герга юхь, сийрда бӀаргаш а кӀайбенна корта а болаш, хоза куц-сибат дола, хӀанз а дегӀацара сийг, хьинар довнза йола саг. ВӀалла из бӀарга а голехь хургда аьнна сона хийттача тайпара амат долаш, ше язъяьча байтах тара йолаш, цкъа бӀаргаяйча а езалуча тайпара яр из. Айса бена никъ дӀабийцача, сога ладувгӀа а са хаттарашта жоп дала а раьза хилар Маржан. Журналисташта нийслуш бола нах берригаш а иштта баларе, царна болх бе атта хургдар. Цхьабараш геттара безлуш, журналистаца къамаьл дича шоашта доккха зе хургдолаш санна хул. Маржан наха тӀера саг я, аьнна, хийтар сона. Вешта, иштта хила ма езий хьехархо хила безам бола а хьехархо хинна а саг. Бераца ше Ӏомадергдар Ӏомадаь а яьнна, йиӀиг чу а яхийта, сога ладувгӀа хайра из безаме кхалсаг. Геттара дукха яьккхаеце а, цхьа сахьат совгӀа ха яьккхар оаха цун вахарах, балхах, кхолламах дувцаш.

Оздой Маржан яьй 1950 шера Казахстане Хьуне Хьатойи Озанаькъан Сайта Мадинатеи дезале. Да а нана а шаккхе дийша, гӀулакхаш тӀа болаш балхаш даь нах хиннабац цун. Дас юххьанцарча ишколе массехк класс яьккха хиннай, цудухьа цхьа бахьан деша а язде а ховш хиннав. ХӀаьта цун къахьегам беррига а бувзабенна хиннаб лаьттанца. Цу хана цо безабалийтарах, цар мел вола дезалхо лаьтта дезаш, беш дӀаювш, цхьацца хӀама кхееш хиннав даим. Иштта говр лелаеш, цунца а чӀоагӀа сакъердалуш хиннав Хьатув. Цхьа ха яр вайна говраш дӀайоахаш Ӏаьдало, зӀамигача бера санна Ӏунал деш, хьалкхея хинна говр шийгара дӀаяьккхача, чӀоагӀа чов хиннаяр цунна, яхаш, дувц ший даьх йоӀа. Бийсан цу говрага хьажа кхозза водаш хиннав из. Цудухьа из дӀаяккхар ла мегадац цунна. Юртда волча а ваха, Бузуртанаькъан РаӀасага каьхат-дехар а яздаь, из говр юхаяккхалца сатийна вахар хиннадац цун. ХӀаьта из чуйоалаяьча дийнахьа, мовлат дийша хиннад Хьатос. Сов хоза йолаш, бӀарг хиле, Ӏолегаш хиннай из говр. Дол диллача, оагаяле, ураэтте, йолалуш хиннай. Из кхоеш, лораеш, кхыйола говр ийцай дас, кхай тӀа а кхыдолча балхашка а кхувла дагахьа. Бакъда йоккха гӀайгӀа, сагото йоагӀа цар дезалга. Хьуне Хьатой цӀермашино шаккха ког боаккхаш моттиг нийслу, цу хана денз вордингашка вагӀаш, дӀайихьар цо ше дунен чухьа яьккха ха. Цу хана цуннна дарба хьеха, хьажа воалаваьча лора-профессара аьлар йоах: «ГӀаьле а цаозарах, къаракъ а цамеларах, 14-15 шера ший ха йӀаьхъяьй укхо». Иштта хала вахар ший долашшехь а, цхьацца хӀама хьаде гӀерташ, новкъостал деш хиннав цӀен а дезала а да. Дезалга херх а хьакхийте, дахчах гударгаш хьайоахийташ хиннай, хӀаьта ше цу гударгех дахчан гараш доахаш хиннад, пешка чу дӀачутахка мара ца дезаш. Ӏан кхоачам а бийя из дӀаоттадайташ хиннад дас. Ӏатта кхоачам байташ, беш дӀаюйташ хиннай. 1957 шера шоаш цӀабоагӀаш, чӀоагӀа дегагӀоз йолаш хиннав из. Кхы а 11 шера ваьхав Хьатув цул тӀехьагӀа. Кхелхав 1968 шера. Цу хана из вар 78 шу даьнна. Маржан даьцара къаьстача хана, аьхки 10-ча классера экзаменаш луш яр.

Нана Сайта Мадинат дукхагӀа ший мехкарий кхебеш, царна эздел, гӀулакх Ӏомадеш, цӀенче лелаеш хиннай; цул совгӀа, заӀапхо волча ший маьрага дика хьожаш а чакхъяьннай из, цӀен-да дийна мел волча хана. ВорхӀ йоӀ маьре яхача даь дукха гаргара нах-захалаш хиннаб. Хьаьша-да лоравеш, цар бехк ца хулийташ а лаьттай Хьатой дика новкъост хинна цун фусам-нана. Из 1993 шера къаст ший мехкаршцара, нийсса 90 шу ший даьннача заман чухьа. Цхьа хӀама да тамаш йолаш, Мадината даь Сайта а цхьа воӀи бархӀ йоӀи хиннад, иштта нийсденнадар Мадината дезале а, из таьрахь долаш бар кӀаьнкаш а йиӀигаш а. Цхьаькха а я тамашийна моттиг. Хьатой да цаӀ хиннав, Хьато ше а цун воӀ а цаӀ мара хиннавац. Даь овлангара хьадоагӀаш хӀамаш хинначох тара да уж.

Вай цӀадаьхкачул тӀехьагӀарча хана уж даим Наьсар-Керте баьхаб. БархӀ йишеи цхьа вошеи хиннад уж дерригаш а. Бакъда цаӀ мара воаца кӀаьнк ший 13 шу даьннача хана, берригача дезала а даьна-нанна а йоккха чов хулаш, сурхаш яхача лазарах кхалх, Казахстане болаш. Ӏан каникулашка салоӀаш а хинна, цхьа-ши ди даьлча юха ишколе аравала везаш вола дешархо Даьла Ӏоажалах дукха безача нахацара къаст. Юхеюс 8 йоӀ, уж берригаш вай мехкабоал, укхаза баха а баьхе, дӀакхалх царех 5, вож кхоъ хӀанз а йолаш я: Хьавай 81 шу даьннад, Хьанифай - 76, Маржана даьннад 74 шу. Иштта да лоацца аьлча, цу хозача а боккхача а дезала истори.

Шоаш мехкбаьнна дукха ха ялале, Наьсар-Кертерча №2 йолча ишколе йода из деша. Ала деза, из йиӀиг цар дезале эггара тӀехьара 9-гӀа бер хиннад, аьнна. Маржан ишколе ягӀаш, наьна мотт хьехаш хиннав Имагожанаькъан Асланбека Заьлмаха, мотт дика ховш хиларал совгӀа, из боаггӀача боараме дӀахьеха ховш саг хиннав из, иштта безабалийта хиннаб цо къаман мотт ший дешархо йолча йиӀига а. ЗӀамига йолча хана литератураца чам болаш, кхыметтел ше а стихотворненеш язъеш хиннай из. Бакъда, уж хоза ца хеташ, дӀайоахаш хиннай цо, нахага ца ешийташ, царна кхел ца яйташ. «Артеках» а «Фордах» а язъяь байташ, ше хоре доахаш дола иллеш дӀаяздаь хинна тетрадь дайча, из кхоллама болх бита лаьрхӀар цо. Массадолча Ӏилмах а дика дешаш хьайоагӀа йиӀиг 5-ча классе йолча хана, «Артек» яхача дуненна цӀихезача берий салоӀача лагере йохийт. Из дар 1961 шера. Ишколе комисси енаяр, цо белгалдаьчох ерригача Наьсарен кхале дикагӀчарех лаьрхӀаяр цо дешаш йола ишкол. ХӀаьта цу ишколе эггара дикагӀа йола классан кулгалхо а цар яр, из яр эрсий мотт, литература хьехаш хинна Берёзина Галина Константиновна. «Артек» яхача дуненна цӀихезача берий салаӀара лагере цхьа саг вахийта йиш йолаш, путёвка елар ишколанна. Цу классера эггара дикагӀа долча кхаь бера юкъе кхадж тессар, хӀаьта из кхадж Маржана бера. Дала баьккха цун аьттув бар из. Йовлой Лидаи Цхьорой Аьсети бар цунца кхадж тессараш, амма цу наькъа цар аьттув баланзар. Иштта дика моттиг шоай йиӀига вахаре нийсъеннайоллаше, из цига яхийта лаьрхӀа дацар да-нана. Хьехархочо, наӀарга а енна, Хьуне Хьатойга дехар дир, дунен тӀа мел яхача хана цунна йицлургйоацаш моттиг хургьяр цох, яхийта из, аьнна. Цо сов чӀоагӀа дехар дарах, раьза хул дезала да йиӀиг цу тамашийна хозача моттиге яхийта. Из хилар 1964 шера. Дуккхача берашца доттагӀал тессар Маржана цига яьккхача хана, царех цаӀ яр узбекий йиӀиг Туликова Санабар яхаш, иштта цига яйзар цунна Шолжа-ГӀалий тӀара Озанаькъан Фатима. ДӀа-юха йӀаьххача хана каьхаташ яздеш, бувзамаш леладора цар, хӀанз уж боацаш ба, цунга хьежжа бувзамаш а хаьдад. «Артеке» йолаш оаз хоза хиларах а байташ дика ешарах а, Маржан дӀаязъяьяр хоре, цигара цӀаеча Наьсарен кхален хоре а ухаш, цунна юкъе иллеш доахаш хилар гӀалгӀай йиӀиг. Цу хора кулгал деш а Галина Константиновна яр. Цунцара ше къастар дувцаш Маржана йоах:

-ШоллагӀча классера денз ворхӀлагӀча классага кхаччалца, эрсий мотти литературеи цо хьийхар сона. СалоӀаш а хинна, тхо юха деша дахача, из хьехархо йоацаш яр. ЧӀоагӀа из дукха езандаь, оаха хаьттар цох фу хиннад. Из ше Ставропольски краера яр, цудухьа из цӀаяха хиларах хоам бир тхога. Белггала адрес ца ховндаь, «Хьехархой газетага» йоазув дахьийтар аз, иштта дика хьехархо яр тха, цо ший Ӏилма чӀоагӀа дика а хьехар, аьнна. ТӀаккха из йоазув арадаьлча, цу хьехархочунгара сога каьхат дера, баркал оалаш, шийна доккха совгӀат хиннад йоахар цо газета тӀа шийх яздарах. Из дӀаяхара бахьан, маьре яхарца дувзаденна хиннадар. Аз цунга аьлар, хьо санна хьехархо хила безам ба са. Эрсий меттала аьлар цо сога: «Если хочешь быть учительницей, тебе надо много читать, быть грамотной, и с детьми вести себя очень тактично».

Иштта хьахул Маржана дег чу хьехархочун балхацара боккха безам. Цудухьа йода из Шолжа-ГӀалий тӀарча хьехархой училище деша отта, дукха хало йоацаш чакх а йоалл. Шолжа-ГӀалий тӀа наьна-йиша йолча Ӏеш а хинна, деша а этта из цӀаеча, гаьна из дӀаахийтар ца дезаш йолча нанас аьнна хиннад:

-Цига юхаяха ца езаш, шиъ яьккха цӀаенаялара хьо.

ХӀаьта а нанна эггара чӀоагӀагӀа накъаяьннар Маржан хиннай, хӀана аьлча нана дӀаяллалца цунна юхе а, цунга хьожаш а хиннар из яр. Ше ялалехь нанас аьнна хиннад ший мехкарашка: «Оаш ма яхарий, из зӀамагӀа йола йиӀиг ца еш, кӀаьнк ваьвалара Ӏа. Сона-м из эггара чӀоагӀагӀа накъаяьлар шоана».

Кхаь шера дийшар Маржана училище, цига шийна хьийхача хьехархошта юкъера къаьстта белгалйоаккх цо психологи хьехаш хинна Угурчанаькъан Иналкъий Раиса. Наггахьарча сагá мара пхиъ оттаяц, яхаш, ювцаш хиннай из студенташа. Маржана, цу хьехархочун сий деш, экзамена 33 билет дагахьа Ӏомадаьдар. Студенташта теша магацар, цо психологех пхиъ яьккхай аьлча. ТӀема доакъашхо а хинна йола Антонина Ивановна а дикача дешашца ювц Маржана, эрсий литература цо дика хьехаш хиларах. Толамаш доахаш, дийша яьнна йоӀ юххера а цӀенах кхет 1972 шера. Наьсарен райОНО йода из, шийна болх балар деха. Цу моттига керте латташ хиннав цу заман чухьа Малсаганаькъан Йоакъапа Ювсап.

-Дунен тӀа цхьаннена еннаяле, ялсмале лойла цунна, чӀоагӀа дика саг вар из, - дагалувц хьехархочо. – Районерча яхьашка а хоре а дакъа лацарах, «Артеке» яхийта хиларах, со йовзаш вар из. «Оздоева, - аьлар цо цу сахьате, - заявлени Ӏоязъел. Хьо мо бола хьехархой тхона безаш ба». Цигга заявлени а язъяь, маьцхали бетта 1-ча дийнахьа араяла езаш, дӀаийцар со тхоай юртарча №2 йолча (хӀанз №11 йолча) ишколе.

Юртарча юххьанцарча ишколе директор вар Ӏарчакханаькъан Конторий Яхьья. Цо, лаьрххӀа из йолча а вена, вокх ишколе балха йоллаше а, ше волча балха хьийхар къона хьехархо. Цун юхь ца йоагаеш, цига а класс лелаю йоӀа. Дикачарна юкъе а дикачарех саг вар из, яхаш, дувц цох Хьатой Маржана. ТӀехьаюсаш хинна 4-гӀа класс хиннай Яхььяс цунна луш хиннар, ше а новкъостал де кийча хиннав из, цо из класс дӀатӀаэцаш а вокхарна хьатӀехьакхееш а хуле. «Хьона хала хуле, цар тетрадашка а со-се хьожаргва хьона», - аьнна хиннад директора, Маржана болх Ӏоткъаме ца хилийта дагахьа. Наьнаца дагаяьлча, юртарча сага юхь ца йоагайича бакъахьа хийтар Мадината а, цӀагӀардар деш ше а цхьацца гӀо дергда,аьнна, раьза хилар нана а. Шоай цӀагӀа хьачу мел веначунга из директор вувцаш оамал яр йиӀий хьалха а тӀехьа а. КӀори дахчеи доагадеча хана; цу юртарча Бештошкара, Ӏарчакханаькъангара говр-ворда а дийхе, ворда чу улгаш а оттадийя, хьехархошта кӀор наӀарга Ӏобаьккхе даводаш хиннав из. Алапи хьадала дезача дийнахьа, цхьа кепиг дӀа ца луш дусаргдоацаш, лаьрххӀе из тика чу къоаста а дайте, дӀалуш оамал хиннай цун. Мел сайран из ахча ше хьалдарах, хӀаравар тӀавехаш, дӀалуш хиннад Яхььяс алапи. Хьехархоша оалаш хиннад:

-Къаьста ахча дезац хьона.

-А, - оалаш хиннад Яхььяс, - дӀá дӀакхаьчача са дӀатакха дезаргда из, цига сона из хьадала саг хургвац.

-Тховсара ца луш, кхоана делча а мегаргдар ер-м, - яха къамаьл шийна хезача а, директора оалаш хиннад бакъдола дешаш.

-Кхоана се хургвий а хац сона, цудухьа тховссаре а дӀадала деза наьха алапи.

Иштта хьаьналча а цӀенача а сагаца болх бе безам боагӀаш хиннаб хьехархой.

Директора шийга даь дехар дизза кхоачашдир Маржана, хьатӀехьакхейир цо из класс дика дешарашта. Цул тӀехьагӀа кхы а диъ шера цига къахьега Ӏийра из. Конторий Яхььяй а бархӀ йоӀ хиннай хьалхарча сесага яь, цар нана кхелхача цо йоалаяьча сесага ши кӀаьнк ваь хиннав директора. Хьехархой мел чӀоагӀа гӀадбаха хиннаб цунна уж кӀаьнкаш барах дувцилга а дац. Дикка вахара халонаш яйна а саг хиннав Конторий Яхьья, зӀамига волаш нана а енна, кхоъ даь-сесаг хиннай цун. КхоалагӀча даь-сесага, ший мел йола дошо хӀама ехка а ехка (гӀоз бар, гӀалкха яр) Буро тӀа деша оттаваь хиннав из. Массайола даь-сесаг хилац во а къиза а, нанас дергдола гӀулакх даьд цо ший маьр-воӀа. Цхьа сакъердаме хӀама дийцар сона Маржана директора оамалах, нахаца дика хиларах лаьца. Директора кабинете гургал бетта сахьат латташ хиннад. Цхьан сарахьа ишколера уйнаш дулаш йоалла техничка йистеяьлча, классаш дӀа а къайла цӀабаха безам болаш гулбенна латташ хиннаб директор а хьехархой а. Цу ханна улгаш дулаш йоаллачун киса доаллача сахьато гургал техаб. Цу кхалсага цӀи а яьккха:

-М..., хьай киса доалла сахьат Ӏо а оттадийя, чуяха мара езац хьона, - аьннад директора. ШоллагӀча дийнахьа из кхалсаг балха хьаеча, цунга из лохеи лакхеи хьоаха ца деш, вӀалла ца хилча санна дитад кулгалхочо, дӀахо а шоай болх хьабаьб цар, хьалха мо. Амма кхы-м цу тайпара хӀама даьдац цу кхалсага. Вешта аьлча, ший эздий оамалца хьехам бала могаш саг хиннав Маржана болх баьча ишкола директор.

Нийсса 47 шера бе-беча ишколашка хьехаш хилар Хьатой Маржан. Цул тӀехьагӀа, пенсионераш цӀагӀа Ӏе беза, аьнна, республике кхайкадича, ше хьийха классаш йитар цо. ХӀаьта а тӀехьадусача берашца (продлёнка оалар цох) къахьийгар цо кхы а кхаь шера. БӀарчча хьаийцача, 50 шу дӀаденнад цу тамашийнача а беркатеча а кхалсага, юхьанцарча классашка хьехаш. Цхьайтта шу да из цӀагӀа сеца, из нийсделар 2014 шера. Кхы ишколе къахьегаш хиннаяц из. Ше болх беча хана цо берашта дика хьийхалга гойташ цхьа масал доаладе лов. Наьсарерча лицея директор хинна Чопанаькъан Сергей вена хинннав из йолча ишколе. Цо аьннад:

-Оздойяр, Ӏа хьийха ялх бер лицее деша эттад укх шера, со-се хьежав царна фу хов. Дика хьийхад Ӏа берашта. Баркал хилда хьона, аз телевидене а кхайкаяйтаргья хьо...

Цига бераш деша дахадале а, дикагӀа мел бола дешархой дӀа а хержа, класс йитарах новкъа-м хилар Маржана, хӀаьта а бисараш а бацар во дешарех. ТӀехьадуса бераш ца хилийта хьожар хьехамча.

ГӀалгӀай меттах, зӀамига йолча хана денз, дика кхеташ хиннай из, ишколе дешаш йолча хана сочиненех, изложенех наггахьа мара 4 (йиъ) ца йоаккхаш, дукхагӀа мел йолча хана йоахараш 5 (пхиаш) хиннай. Цудухьа наьна меттала байташ кхолла а дукха хала хиннадац цунна. Эггара хьалха даьна-нанна хетаю цо къаман меттала язъяьраш, цул тӀехьагӀа ший йиший-къонгех язъю.

Ше цӀагӀа Ӏийнача хьалхарча цхьан-шин шера КъорӀа Ӏомадир Маржана, балха йолча хана цун из вӀаштӀехьадоалаш хиннадац. Цул тӀехьагӀа яси а аяташ а деша ховра цунна. Гаргарча берашта цӀагӀа хьехаш болх бир. Цул совгӀа, байташ язъе а йолаелар, кхо шу мара дац зӀамига йолаш ше бита хинна литературан болх цо юха караийца, байташ кхолла йолаенна. Из ший наьна овлангара хьадоагӀаш да аьнна хет цунна, хӀана аьлча Дошлакъий-Юртарча Озанаькъан хиннай цун нана, халкъа поэта ИсмаӀалий Салмана даь-веший йоӀ. Вешта аьлча, кхоллама наьха цӀен тӀара саг хиннай из. Царгара цхьа дакъилг Маржанага а кхаьчача санна хет сона. Бера хана денз, байташ язъяь йоацача хьехархочун начӀал сомадоаккхаш йола моттиг нийсъелар цун вахаре. ЧӀоагӀа дукха езаш йиший-виӀий сесаг хиннай Маржана. Цамогаш а хинна из кхелхачул тӀехьагӀа, цхьан сага хьалхайоаккхаш санна, байт йосс цун дег чу, из эрсий меттала дӀаязъю цо. Ӏуйра ламаз даь, из еннар дагаеха елхаш ягӀаш, вӀалла хала доацаш 12 строфах латташ байт язъю хьехархочо. Хетаргахьа, кӀезиг-кӀезига кхувш, цун дег чу кхувш енай из байт, еррига хьавӀаштӀехьаяьлча, сомаяьннача вулканах тарра, дег чура араяьннай.

Сайна чӀоаггӀа дукха езаенна «Са дас са наьнага аьннар» яха байт мишта, фу дагадеха язъяьй дувцийтар аз Маржанага. Цар да Хьатув да-нана доацаш кхувш хиннав, зӀамига волча хана денз. Из кхувш воагӀаш, да-веший воӀах пхьа хьаьрча, из наха юкъе хьакхашта лела йиш йоацаш воландаь, кӀор бахьаш, дахча дахьаш, аьлга водаш, цунна гӀулакх деш, цунга хьожаш хиннав зӀамига саг. Из иштта гӀулакхаца волга зийнача Саганаькъан ХьакӀаьша сесага, аз сай йиша маьре яйтаргья хьога аьнна хиннад. Из аьннар хиннай Маржана наьна Мадината йиша. Из зоахалол дӀахьоадича, Хьатув цхьаь саг воландаь, да-нана доацандаь, юххьанца цунга маьре яха раьза хиннаяц йоӀ. ЗӀамига саг каст-каста Дошлакъий-Юрта водаш, йоӀага къамаьл деш хиннав. Цу хана цо дийцад яьха къамаьл дага а деха, кхелла я Маржана лергйоаца байт. Из дийшачарна а хезачарна а боккха тоам беш йоазув да из. Белггала из байт яр со из йолча вигар а сона из йовзийтар а.

Маржан къахьегама ветеран, Гӏалгӏай Республикан заслуженни хьехархо я, ХьажцӀа яха хиннай из, цӀаькха яха низ кхоаче, шозлагӀа из никъ бахьа дага а я. Кхыдола цун таханара гӀулакхаш: ламаз дар, Ӏуйрийна КъорӀа дешар, беш лелаяр. Хоза йоккха беш я цо лелаер, цига го йиш я цӏекомар, саьмарсаькх, коартол, хьажкӀа, баьцакомар, тайп-тайпара баьцаш. Цкъаза эпаша саготдеш а ха йоагӀа. Аз тамаш еш дар цхьа хӀама: оасарах мергӀилг доацаш, цӀенеи хозеи дар цун бешара деррига лаьтта. Даим а ше къахьегаш, лаьттанца болх беш хиларах да из, йоах фусам-нанас.

Цу тайпара тамашийна дика саг я Наьсар-Керте яхаш а цигарча наха йовзаш а. Бакъда из вайна массанена – республике мел болча наха – йовза хьакъ долаш, шийх беркат хьадаьнна а тахан хьадувлаш а саг я. Уж санна нах дунен тӀа боландаь хьеж малх, бийса хозъю седкъашеи беттои, тӀаювл буц, кхач сомаш; Ӏо а деш, хьалкхув бераш. ХӀаьта уж дика, хьаькъал долаш хила Ӏомаду Маржана а цун мугӀарерча наха а. Дала унахцӀено а сагото йоаца дӀаьха вахар а лулда цунна. Цун цхьаькха байт ешаш, чакхдаккха лов сона ер йоазув, «Хьанца? Сенца?» яхаш я из:

«Хьанца сакъердалу са?

Даде беча хьехамца,

Се везача нанеца,

Сакъердамеча йишийца,

ЧӀоагӀа сакъердалу са!

Сенца сакъердалу са?

ЦӀена долча Ӏаламца,

Лоамара доагӀача Эсаца,

Фордо ловзоча кемашца,

Баь тӀа даьннача зизашца,

ЧӀоагӀа сакъердалу са!

Хьанца? Сенца?

Хетт аз сайга.

Жоп лу дего сога сайга.

Эшац хетта хьанца? сенца?

Ха ма дезий хьона хьайна:

Хоза мел дар дика да,

Дика мел дар хоза да».

1964 шу. «Артек» яха берий салоӀа лагерь. Хьалхарча мугӀар тӀа аьттехьа йистте ягӀар Оздой Маржан

Маржан - ше хьийхача классаца