Наьна метто везаволийт саг

Муса ваь хиннав 1941-ча шера Султиганаькъан Ахьмадеи Угурчанаькъан Азнатеи дезале. Цун 3 шу даьннача хана, вай мохк бохабаьб, гаьнарча а хийрача а мехка дӀаяхай цун бера ха. Из хоза хиннай оалалуц, цар дезал Алма-Ате баьхабале а, хӀана аьлча вайна массанена ховш да цу хана вай къаман тӀалаьтта дукъ, цунга ена хинна сагото мел йоккха хиннай. Ишколе а цига ваьгӀав из деша. Цун воӀа Мухьмада дувцаш хезад сона, цу хана ший даь вахаре нийсденна хинна хӀама. Муса вай мехкахдаьхача хана ший ноанахошца нийсвенна хиннав. Даим царца вахар нийса хийттадац, кхувш воагӀача кӀаьнка. Ший даьшца, тайпан нахаца хила ловш хиннав из. Цу хана а нийсхо, бакъдар дезаш, де веннар хьадергдолча сага оамал йолаш хинначох тара ва из. Ӏаьдалга каьхат яздаьд цо, ше даьшцара къоаставаь, ший лоӀамагӀа воацаш, ноанахошка лелаву, аьнна. Цигара Ӏаьдал оарцагӀдаьннад цун гӀулакха, низагӀа кӀаьнк хӀана лелаву оаш, аьнна, бехк баьб ноанахошта. Из даьшка дӀавеннав. Каьхат яздаьчоа цох дикахетар хиннадале а, из лелаваьча ноанахошта-м цох дегагӀоз хиннай аьнна хетац сона. Укхаза гу вайна Мусай ма ярра оамал, вахаре деррига а ше-ший моттиг йолаш хила деза. Цунга кхача гӀерташ ваьхав вай мехкахо, ше зӀамига волча хана денз. ДӀахо из моттиг мишта чаккхе йолаш хиннай дагадехача, велавала догдоагӀа. Муса ше юхавахав ноанахошка, йӀаьххача хана царца кхувш венав.

Сибрера цӀавена дукха ха ялале, 1962 шера из деша отт Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институте. Цо хержаяр историко-филологически факультет, вешта аьлча, эрсий мотт, литература; гӀалгӀай мотт, литература хьеха кийчлуш вар вай мехкахо. Институт цо чакхъяккхара тешал деш да №1460 йола цунна дийша валарца хьаденна диплом. Бакъда цига яьккхача хана, дӀахорча дерригача вахаре цунцара дӀакъастаргйоаца чов йир цунна. Студент волаш, латаш болча наха юхе нийсваларах, кога герз кхийттадар зӀамигача сага. Мел дарба даьдале а, цу човнах астагӀа висар из. Дикка зелуш дар Мусай боларца диса из сакхат. ХӀаьта а волавалара кадай, цу човно дукха Ӏоткъам беш вацар из воккха хинначул тӀехьагӀа. ДӀахо цо дукхагӀа леладаь гӀулакх, болх бувзабенна хиннаб наьна мотт, литература хьехарца. Наьсарен кхале эггара къаьнагӀчарех лоархӀаш яр цо къахьегаш хинна №2 йола юкъера ишкол. Цу хана цо хьийхача дешархоех хьахиннаб вай мехка накъабаьнна нах, царех цаӀ ва хьехархо, журналист, этнограф вола Мерашканаькъан Ӏалаудина Султан. Цо дийцар сона, Ахьмада Мусайх шийна дагадоагӀараш.

«Аьлтий-Юрта 4 класс йолча ишколе со деша вагӀача хана, тхона гӀалгӀай мотт хьехаш вар Малсаганаькъан Увайса Ӏаьла. 5 классе вагӀаш, со нийсвелар Наьсарерча №2 йолча юкъерча ишколе. Цига со хьавеча, цкъарчоа гӀалгӀай мотт хьехаш Бекботанаькъан ЗаӀамий Борис хилар, цул тӀехьагӀа Султиганаькъан Ахьмада Муса хилар. ГӀалгӀай мотт цӀена а ховш, цун бокъонаш а йовзаш, массадола хӀама ха а ховш, цо оалар: «Хьажал, бераш, ер гӀалгӀай мотт вай мотт ба шоана, кхычарна ца безаш хила а мег ер, бакъда вайна эшаш ба шоана ер, нагахьа санна мотт дӀабоале вай гӀалгӀай хургдац шоана». Цу хана наьна мотт вӀалла дӀабаргба аьнна дага а мича дохар, лаьгӀлургба аьнна а мича хетар цу хана – тхо деша дагӀача хана. Визза гӀалгӀа а волаш, наьна мотт а ховш, из берашта дӀа а хьехаш, шоашта цаховш дола хӀама хатта, ше мукъа волча хана шийна хьатӀадувла оалар. Из бераша хьаӀомабича дика хетар цунна. Цхьацца йоазош дайтар цо, лоацига дувцар дале а багахбувцамцара хӀама дале а. 7-8-ча классашка изложенеш а сочиненеш а язъяйтар, мотт шаьрлуш боагӀар дешархой. Уж 8 класс яккхалца тхона хьехаш хилар Ахьмада Муса.

Адамий оамалга диллача фу саг вар из? Воккха а хинна, болх а баь, эскаре а хинна со цӀавеначул тӀехьагӀа; каст-каста бӀаргагора из, хоза а хетар из вайча, хӀана аьлча тхо дика хилар а ловш, нийсача новкъа даьха саг вар из. Сай хиннача хьехархоех цхьанне а цӀи йицъеннаяц сона. Ишколерча сайна хьийхарий а цахьийхарий а цӀераш дагайоагӀа сона. Ахьмада Муса, бакъдар аьлча, эздий къонах а вар, эздий гӀалгӀа а вар, дегӀаца гӀулакх долаш а вар.

- ХӀама эший? - аргдар арахьа вайча. Ӏа дӀаала дезаш дар из, хьо зӀамагӀа ма варий. ХӀаьта а гӀулакх лаьце, бӀаргавайча хьона тоам бе гӀерташ хулар. Цкъа, дагадоагӀа сона, Наьсарерча автовокзале нийсденна хӀама. Аз зийнавацар из ӀотӀехвоалаш.

- Даьра, дешархой дика-м ба сабараш-м, - хезар сона.

Оазах из вайза а вайза, дӀахьежар со.

- Ай, Муса Ахмедович, бехк ма баккхалахь, аз зийнавацар хьо, - ала дезаш нийсделар гӀулакх.

- Кураваьннавий-хьогӀ хьо? – хаьттар хьехархочо.

- Даьра, ваьннавацар со кура-м, цхацца уйлангахьа волаш воагӀар со, - аьлар аз.

- Мегаргда хӀаьта, аз бехказло ют хьона, - аьлар хьехамча хиннача сага.

Иштта наха тӀера, безаме, бегаш болаш, хьаийна волаш; «со» аьнна воацаш, мугӀарера гӀалгӀа санна, бераца а воккхачунца а, къоаночунца а де къамаьл долаш, дика саг вар-кх из.

Хьехархошта а берашта а юкъе сий долаш вар. Из гучавоаллашехь:

- Муса Ахмедович воагӀа, - дӀатувра бераш. Цун урока тӀа бераш харцахьа лийнна, гӀар яь сона дагадагӀац. Шиш болаш вар из, боаггӀача боараме. ЭгӀазал яцар, цабезам бацар, охцал яцар, озабезам а бацар. Цхьа хӀама дагадоагӀа сона цу шерашкара. 7-ча классе тхо долаш дар из. Сочинени язъяьяр оаха. Наьна меттах дика кхеташ вар тхоца цхьа кӀаьнк. Мусас цунна 4 оттаяьяр. ШоллагӀча дийнахьа, кӀаьнка шийна 5 йоагӀар, аьнна, къайсар хьехархочунца. ЭгӀазалах хӀама доацаш, хӀара гӀалат дӀадийцар цо дешархочунга, из дӀакхетавеш, тӀаккха цунна раьза а хинна, ший 4 денорга тӀа ӀотӀа а оттаяйта, Ӏохайра из кӀаьнк. Ше яхар фуд ховш, бер сабарца цу хӀамах дӀакхетаде ховра цунна.

Воккха хинначул тӀехьагӀа а, Наьсарерча суда гаьна воацаш вахар из, каст-каста гора из, телерадио цигахьа йолча хана, вӀашагӀкхетараш, вӀаший гор дукхагӀа хулар тха. Массахана сийрда а хоза а дагалоацам бусар царех хӀаранех. Со ше волча чувеча, чай мелча геттара дика хеташ хулар. Дика саг вар Ахьмада Муса. Дала даькъалаволва из...»

Ахьмада Муса эггара хьалха сона вайзар гаьнарча 70-ча шерашка. Ког лозабаь, Буро чурча больнице алла везаш 2-3 кӀира яхар санна ха ера сога. Цу хана больницен уйча каст-каста къона кагий нах, ондаргаш гуллора юкъерча дегӀара, керо лесташ юхь-сибат долча сага гонахьа, цо цхьацца хӀама дувцаш, кагирхой безам шийна тӀаозар. Цу хана сона хацар из малав, цо фу болх бу, амма цаӀ бӀаргашта бӀаргагуш дар: кхувш боагӀарашца бувца мотт болаш, цар теркам тӀаоза ховш саг вар царна юкъе вагӀаш хиннар. Хаьттача, сога аьлар из хьехархо волаш къахьегаш волга. ТӀаккха хайра сона, из кагийча наха везавалара бахьан малагӀа да. Дикача хьехархочо доал ду кхувшбоагӀарий дегашта; ший хьаькъалца, хьехамца, эзделца-гӀулакхаца. Ишттачарех вар Ахьмада Муса а. Цхьаькха цхьа хӀама дар аз зувш, цунна дукха дезаш. ЖӀакех ловзаш хулар из кхувшбоагӀарашца, цо царна Ӏомайора цу хьаькъалерча ловзара къайленаш. Хийла ондарг дарбанчера цӀавахар, цо жӀакех ловза Ӏомаваь. Цига вайза хьехархо, кхы цӀаккха виц ца луш, висар са дег чу. Цул тӀехьагӀа, фуд-малад, дахар-денар хоатташ, бӀаргадайча вӀаший тоам хулаш вар тхо ши саг. Къаьстта а из бувзам бакъахьара кеп йолаш хилар аьнна хет сона, Мусас дийшача институте (хӀанз университет яр из) деша вахача. Аз а яьккхар из факультет. 30 шера гаргга Ахьмада Муса санна улга хьалха латта вийзав са гӀалгӀай метта хозал берашта йовзийташ, къаман йоазонхой кхолламаш царна хьехаш.

Гаргарча наха дукха везаш саг вар хьехархо. Цу хьакъехьа са къамаьл хилар цун йиший Хадижата йоӀаца Хабренаькъан Хьавайца. Лоацца ший дагалоацамаш дийцар цо наьна-вешех:

- Ахьмада Муса, бакъдар аьлча, дика саг вар. Тхо, йиший бераш, чӀоагӀа дукха дезаш, хьоасташ, мархӀадехкаш хулар из. Эггара хьалха хоатташ хиннар дешар дар цун. Ишколера гӀулакхаш миштад ха гӀерташ хулар. Цун берашца цхьацца ловзараш, сакъердамаш чакхдоахар оаха. Мусас тхона сакъердаме хургйола яхьаш йора, цхьацца хаттараш телар эрсий меттаца, литератураца, математикаца дувзаденна. Цкъаза таьрахьашца болх байтар. Хоза, самукъане дӀайохьийтар цо цхьана йоаккхаш йола ха. Из воаца дикка ха я, бакъда цох бола дагалоацам тха дегашкара цӀаккха дӀабаьнна ха хургьяц.

Хетаргахьа, бераш ишколе дийза ца Ӏеш, цӀагӀа дукха дезаш хинначох тара ва из. Цуни цун фусам-наьна Шоанахой Мухьмада Ӏашатеи дар 7 йиӀиг цхьа кӀаьнк. ВоӀа Мухьмада яхачох, мехкарий карарча хана маьре баха, шоай дезалашца бахаш ба. Мухьмада ший дезал а кхийнаб. Атта-м хинна хургдац хьехархочун алапех цу тайпара беркате дезал кхебе. Сона дагадоагӀа, 80-ча, 90-ча шерашка хьехархочун болх геттара сий Ӏодежа бар, ишколашкара дӀабувлар хьехархой, баха таро йоацаш, цхьацца бизнес лелае болалора уж. Айса цу хана ийдаь алапи дицлац сона, 400 сом дар из, дийнахьа-бийсан къахьега дезар из даккха гӀерташ.

Ахьмада Муса, пенсе вахачул тӀехьагӀа, цхьацца базар е волалу. Цох бехк боаккхилга а дац, хӀана аьлча ишттал боккха дезал хьехархочун хьинарах кхоабалургбацар, ураотталургбацар. Цул совгӀа, кхы а дукха халонаш яр вай къамах болча нахага цу шерашка, баха-бахка паргӀато яцар, гобаьккха латташ тӀемаш дар. ЦӀенах беха, болх боацаш, саготонаш йолаш лелаш дукха гӀалгӀай бар. Из деррига Мусай вахара а унахцӀенонна а Ӏеткъадац аьлча бакъдац. Хетаргахьа, цу хӀамаша лоацдир цун вахар. Из 67 шера мара ваханзар. Султиганаькъан Ахьмада Муса кхелхар 2008 шера. Бакъда из вовзаш хиннарашта, дика саг санна дагавоагӀаргва из даим.