Къаман йиIий вахара доккха таьрахь

Нагахьа санна Мамилганаькъан Сулумбик хиннавецаре, шийх Россе халкъа артистка а цхьаккха артистка а хургьяцар аьнна хет цунна. ХIанз мо вайна ца йовза тарлора из тIаккха, кхыйола болхло хургьяр, масала, ингалсий метталара талмачал деш, хьехархо хила а тарлора е вIалла дагайоаца говзал йола саг. Бакъда вахаре нийслу цхьайолча хана тамашийна моттигаш, цу тайпара моттиг нийсъеннай йиIий вахаре а, Шолжа-ГIалий тIа СССР халкъа артист Меркурьев Василий Васильевич веначул тIехьагIа. Из бокъонца вола коммунист хиннав. Цо каст-каста оалаш хиннача дешаех да, моллагIа хIама нийсделча, «аз дош деннад, из дергда аьнна».

Иштта аьннад цо Нохч-ГIалгIай столице веча а: «Аз дош деннад; гIалгIай театр хьадергда, аьнна. ГIалгIай театр хургда». Из вена хиннав шийца сцена тIарча меттах, сцена тIарча леларах бола хьехархой боалабеш. Цу хана уж шеввар болх беш хиннав Ленинградерча театра, ашарий, кинематографе паччахьалкхен института дарматически искусствай факультете. Из хиннад 1973 шера.

ГIинбухерча столице дешаргдола курс хьаеш къахьегаш хиннав воккха артист. Цу хана Тамарай да Хаваж вIалла ладувгIа тугаш хиннавац, ший йоI актриса хургья яхача къамаьлага. ЗIамига йолча хана денз; цхьацца яхьашка, хьажарашка дакъа лоацаш хиннай йиIиг. Халхаяла а илли ала а ховш хиннай, Буро тIа оаз тоаеш, хоза байташ ешача къовсамашка хьалхара моттигаш йоахаш хиннай цо. Цу хана-м Хаважа хоза хеташ хиннад из, хIана аьлча хьаьший баьхкача, цох доаккхал а деш, дехар деш хиннад цо йиIигага, байт еша аьле. Цхьайолча хана дас ше хоржаш а хиннай еша еза байт, цкъаза хьаьшашта бIаргаш дизза хий отталца ешаш а хиннай, хIаьта Тамарайна дикахетар хулаш хиннад цох, даь новкъосташта ше тоам бар бахьан долаш. Иштта кхувш йоагIача Тамарас аьннад:

- Са актриса хила безам ба.

Укхаза дас хьахайт ший бокъонца дола дог-уйла, бер долаш леладаь хIамаш, йоккха хилча ший йоIага леладайта лаьрхIа хиннавац из:

- Дицде мара дезац хьона. Са кхо йоI я, кхоккхе а лораш хургба, - аьннад дезала хьалха латтача сага.

Тамарай йоккхагIа йола йиша цу хана мединституте деша ягIаш хиннай. Цун ларах яха езача зIамагIчун химех «4» яха оценка хиннай, цудухьа из Шолжа-ГIалий тIа йохийт, институте деша отталехь, химех дикка кийчо ергйолаш. Из ца хилча, чакх ца йоалаш йиса тарлуш хиннай. Вешта, цхьаккха тайпа а цу институте деша безам болаш хиннаяц йоI; цул совгIа, тешаш а хиннай, ший дагалаттар кхоачашхургхиларах.

Цу хана, аз лакхе ма аллара, республикан столице хоржаш хиннаб Ленинградерча паччхьалкхен театра, ашарий, кинон институте (ЛГИТМиК) деша ловш бола кагий нахи мехкарийи. Дикка яхь йолаш моттиг а хиннай из.

ГIулакх иштта эттача заман чухьа, гаргара саг йолча Iеш хиннай Тамара, из Шолжа-ГIалий тIарча университета хьехархочун болх беш хиннай. Ший хьаьша сагота хьувзаш бIаргаяйча, фусама-нанас аьннад:

- Хозий хьона, геттара уйлаш еш, хургдолчунга сатувсаш лелаш ма йий хьо, юххера а хьа цхьаккха начIал ца хила а ма тарлой. Цудухьа са хьехар да хьона, хьай сатедергдолаш, цу яхьашка дIа а яхе, хьайх фу доалл хьажа, цар хьахьокхаргда хьо начIал долаш я е яц.

Хьехамга ладувгIа а шийга ма аллара, кагирхой къоастабеча яха а лоархI цо. Цу хана ши бIал чакх а баьнна, кхоалагIа бола бIал хиннаб. ДIа а яха, дIаязъяйтай ше. Кхаленашка а юрташка а яхьах чакхбаьнна кагий нах хиннаб хIанззе а бовзаш, цу тайпара яхьаш хиннаяр Наьсаре а Пхьилекъонгий-Юрта а, кхыча моттигашка а. КхоалагIа бIал Шолжа-ГIалий тIа хиннабар, хIаьта биълагIа бIал а цига хила безаш бар. Берригаш биъ бIал хиннаб уж, эггара тIехьарбар болаш; Нохч-ГIалгIай лаьтта кхача везаш хиннав Меркурьев, тIеххьара хьажар чакхдаккха а Ленинграде гIоргбараш белгалбе а, цуннца вай мехка я езаш хиннай хьехархой бIарчча тоаба а. Цу ханага кхаччалца, кхелахой хинна баьгIараш хиннаб НурадиловгIар Ханпаша цIерагIча Нохч-ГIалгIай драматически театра актёраш. Ала деза, царна юкъе а бар цу хана йоккха говзал йола, мехка шерра бовзаш бола актёраш а режиссёраш а. Царех бар вай артисташ Цисканаькъан Мухьмад, Хазанаькъан Махьмадгири, режиссёраш СолцаевгIар Мималт, ХакишевгIар Руслан, кхыбараш. Дийца-дийца, йоагIаш-йоагIаш, Тамара а юххера кхаьчай цу яхьанга. Бакъда цунна нийсбенна кхелахой къаьстта а дукха ховш, дукха дайна а шоашта кхело денна дакъа сцена тIа дуккхаза довзийта нах хиннаб. Цу тайпара моттиг хилча, духхьашха хIаьта а, саг ший садуаш, кхераш хул. Тамара цу хана кхерар ала йиш яц, хIана аьлча из цхьанне цига йийхаяцар актриса санна, цудухьа мугIарера хIама санна тIаийцар цо ший вахаре хулаш латташ йола из моттиг. Кхелахошта духьалъэтта, цо дийшар ши йоазув: Николай Васильиевич Гогола «Кхелха синош» яхача поэма тIара «Эх, кхо говр, оалхазар кхо говр...» яха дакъилги, Крылов Ивана «Маймали бIаргсиноши» яха кIоанолги, шоршалех дола илли дIааьлар, лоамарой халхар дир. Дикка теркам тIабохийташ, ладийгIар гIалгIай йоIага. Литература довзарал, хоза дешарал совгIа, Тамара куц-сибат хоза долаш, моллагIчунна езалургйолаш саг яр. Юххера, тIакхаьчар эггара чIоагIагIа сатийса моттиг:

- Оаха даькъалаювц хьо биълагIча бIала юкъе дакъа лаца харжарца, - аьлар кхелахоша. Цу хана царца бар вай мехкара режиссёраш, актёраш. Царех цаI вар Тамара Iеш йолча фусаме вовзаш хинна ХакишевгIар Руслан. Тамарай гаргарча нахага дIадийцад цо цига хиннар а кхелахой хинна баьгIа нах цунна чIоагIа раьза хиннилга а. Иштта кхоач вай мехкахо студенташ хургбола кагирхой харжара тIеххьарча жIака тIа. ХIанз уж кийчлуш бар дагахьа Ленинграде кхача. Малав цкъа мукъагIа цига кхача, из го безам боацаш?.. Тахан, къавеннача дийнахьа а, гIоргвар со цу тамашийнача шахьар тIа лела, гIорбаьннача йоазонхой лараш, дагалоацамаш дисача урамашка гIолла чакхвала. Бакъда Тамара цига яхийта лаьрхIа бацар цIагIарбараш. ШоллагIча дийнахьа хила безаш бар тIеххьара бIал. Цига из гIоргйоацаш, Тамара Iеча фусаме цун мел дола барзкъа дитта хиннадар. Цул тIехьагIа даьга хоам баьбар:

- Хаваж, хьа йоI сога ладувгIаш яц, Ленинградерча театра, ашарий, кинон институте деша яха гIерташ лел ер. Са укхунна де хIама дац, хье укхаза хьо хьал ца воагIе...

Дехьа оагIорахьара хьехазар (дас аьннар) цIимхаро хиннад:

- Кхийтар со. Iуйре хьахинна яьлча, Буро тIа йоагIача эггара хьалхарча таксе тIа хоайийя, цIаяйта Iа. Аз айса дергда цох бакъахьардар.

ШоллагIча дийнахьа Iуйрийна цIаяхийта Тамара фусама-нанас сомаяккхале, из сомаяьккхар телефона гургало. Цкъаза ха хулар цун вахаре телефон лораеш ягIаш, цо шийна цхьа дика кхаъ барга сатувсаш. Укх наькъа а дар иштта, телефон техар вар Мамилганаькъан Сулумбик. Цу хана из Тамарайна вовзаш вацар, хьаштдале бIаргавайна а вацар.

- ЙиIиг, - аьннад Сулумбика, - со хьа гаргара саг ва, сихха эггара хьалхара такси лаьце, адрес дIааргда Iа: НаурадиловгIар Ханпаша цIерагIа театр. Кхийтарий хьо? Со хьога хьежаш ва хьона, 15 минот ха я хьона.

Театр Ленински кхале дар, парте обкома тIехьашкахьа. Вешта аьлча, Шолжа-ГIалан юккъе дар из. Тамара цу хана микрорайоне хиннай. Араяла а, такси лаца а, цхьан кхалера кхыча кхале кхача а кIезига ха хиннай Сулумбика цунна еннар; цул совгIа, хIанз мо дукха таксеш латташ моттигаш а яцар цу замалахьа. Йитта яда хIамаш йокъаенна хиннаяц Тамарай, шийцарча йоккхагIча йиший эггара хьалха хьакIалйиса кухтилги иштта йиший юбкеи тIайийха, кхыметтел ахча доацаш, таксе тIа хайна ер дIакхаьчача, хьежаш латтача Сулумбика сихонца кулг лаьца, удаш-удаш ерригача уйчешка гIолла чакх а баьнна, йига сцена тIа яьккхай актриса хила чIоагIа ловш йола йоI. Хьалхашка багIаш хиннаб Ленинградера цIихеза хьаьший, шоашта юкъе Василий Васильевич Меркурьев а волаш. Амма йиIий дег чура дIайоалаш хиннаяц уйла: со хIамага йохийтарг мичай хIаьта а. Цудухьа шийна хьалхашка латта декхар шортта кхоачашде йолаеннай из. Цо дIадоладаь моллагIа хIама дIачакхдаллалца ца дуташ, дика тIаэцаш хиннад кхелахоша. Чакхъяллалца дIаешийтанзар кIоанолг, шоршалех дола илла доладича:

- Кхы а илли ала а ховш я ер?! – аьннад Меркурьевс. – Геттара дика да-кх. Даьлар из, йиIиг. Аз дIаязъю хьо. Института са курсе дешаш хургья хьо. Сона чIоагIа салоIам бир Iа, дог айдир...

- Сона а дика хет, - аьннад Тамарас, - оаш се иштта могаеш. Бакъда со шун курсе дешаш хургьяц, хIана аьлча со цIаккха, цIаккха, цIаккха деша йохийтаргьяц Ленинграде.

Юха а йийрза, юхь тIа гIайгIах хIама доацаш, кхыметтел елаялар а долаш, дIаяхай из сцена тIара. Цу хана, воагIа ца луш, ураэттав Меркурьев. Зале дукха хьакимаш а багIаш хиннаб кхелахоел, хьаьшел совгIа, масала, КПСС обкома секретарь, культуран министр, СССР Лакхехьарча Совета депутат, кхыбараш. Цу гIулакха оарцагIваьннав Меркурьев ше, из дикка Iоткъам болаш, нах бовзаш, наха везаш саг хиннав. СССР халкъа артист хинна ца Iеш, мехка Лакхехьарча Совета доакъашхочун дарже а лаьттав.

- Ер фуд хIанз, юкъера бIаьшераш да ераш?! Из йиIиг тов бетта 1-ча дийнахьа са курсе деша йолаяла еза. Со аьнна ваьннав. Шоана корабоагIаргба из хьаде никъ. Цу хьакъехьа кхы къамаьл хила а дезац.

Берригаш, хьал а гIайтта, дIа-юха бахаб. Тамарайна массане а ловцаш доахаш хиннад, бакъда из ше хIанз а дика кхеташ хиннаяц, сенца дувзаденна да уж ловцаш, ше кхийнача моттиге юсаргйолаш хилча дIахо а. Цига из йолча тIавенав моттигерча театра режиссёр СолцаевгIар Мималт:

- Тамара, цхьа хIама алал сога, цу хьа даьна Iаткъаргволаш а, цо ладувгIаргдолаш а цхьаккха саг вий хьона ховш? Нагахьа вале, малав из?

- Ва цу тайпара цхьа саг, - аьннад йоIа, - Базорканаькъан Идрис. Нагахьа санна цо оале, цхьа хIама хила мег, бакъда сона сайна-м цо аьлча а, хIама хургдац аьнна, хет.

ШоллагIча дийнахьа, культуран министр а Базорканаькъан Идрис а волаш, пхи саг венав йиIий да волча. Уж дIабахача, дас аьннад:

- Хьо бахьене баьхкабар уж нах. Уж мо бола нах аххал, малий хьо я?! Со сай дикагIа волча доттагIчунцара эгIавир Iа. Цох аз цIаккха гешт дергдац хьона. Кхы дIахо хьоца къамаьл де лац сона. Аз дIа ма аьннадий хьога. Хьо цхьаннахьа гIоргьяц. Чакхдаьлар из.

Иштта чакхдала гарга дар деррига из истори. Ленинградах лаьца оале, из шахьар Тамарай эггара хозагIа йолча уйлашца ювзаенна яр. Оалаш да-кх дагалаттараш кхоачашхулаш ха йоагIа. Цу шахьарца дувзаденна дукха хIама ховш-довзаш яр хургйола актриса; зIамига йолча хана денз, цо гулдаьдар цун сурташ, цар тIа дар цигара тIаьш, цIенош, Эрмитаж, кхыдараш. Хетаргахьа, Дала иштта дIанийсъяь хиннай цун кхел, юххера а из Ленинграде яха езаш.

Дас аьннача деша тIа сецар гIулакх. ЙиIий нана а шаккхе йиша а бIарчча кIира, бIаргашкара хий докъа ца луш, лийлар. Бакъда даь дог дошадеш дацар цар бIаргашкара хиш. Цхьан Iуйрийна нийсъелар цу дерригача гIулакха юкъе гола тоха моттиг. Дас хоам баьб дезалга; ше Мамилганаькъан сий долаш вола саг кхелхача ваха везаш ва, аьнна. Авари яь, веннар хиннав Сулумбика зIамагIа вола воша. Цу йоккхача саготонна юккъегIолла Тамара а цунца дувзаденна этта гIулакх а дицдаланза хиннав Сулумбик. Цу хана цун да Ахьмад а дийна хиннав. Из дувца аьттув болаш йола моттиг а леха, Сулумбика дIадийцад актриса хила ловш хиннача йоIаца дувзаденнар ший даьга. Цул тIехьагIа Ахьмада тIавийхав Хаваж:

- Гой хьона, со мел доккха во дена воалл, - аьннад цо.

- Даьра гу,- аьннад Хаважа, - йоккха сагото ма я ер.

- Ер санна долча халача дийнахьа аз хьайгара цхьа хIама дехе, «ак» ца оалаш, из кхоачашдергдий Iа?

- Из-м дувца дезацар!.. – аьннад таьзета венача хьаьшо.

- ЛадувгIал, хьа йоI я вай къаманна накъаяла а тарлуш, цун дикка начIал да яхаш а дувц, цу хьакъехьа сона дийцад Сулумбика. Iа из дIаяхийта еза. Аз чIоагIа дехар ду хьога цу хьакъехьа.

Хаваж цигара цIавенача хана бийса хиннай. Дас дIакхайкадаьд дезале:

- ХIанз со айса деннача деша тIара валале, хьем боаццаш шоай хIамилгаш гул а йийя, чехка Iоъарадовлал укх цIагIара.

Чахкка нанас чемодан а гулъяь, Мочкхий-Юрта бодача машиний боккхача новкъа а баьнна, цига даим шахьарашта юкъе лелаш йола автобусаш хулар, цу тIа хайша, Шолжа-ГIалий тIа бахаб уж. Культуран Министерстве Iобаьхкача, билет-м долаш хиннад цун цIерагIа цIермашина чIоагIдаь уллаш. Бакъда вокх кагийча наха, мехкараша санна экзаменаш дIаенна хиннаяц Тамарас; вокхар-м сочинени а, истори а, доазол арахьара мотт а дIабенна хиннаб. Из-м хIама а дац, цу тIа Шолжа-ГIалий тIара араяьнна йодача цIермашина тIехьакхе безаш моттиг а духьалъяьннай царна хIанз. Нохчий цхьан юрта кхаьчача, из декхар а кхоачашде аьттув боал. Цу юрта цхьан минота мара латташ хиннаяц цIермашин. Тамарай чемодан дIатIаоттае а, из ше дIатIахоаяь, ниI тIакъовла а теай из цхьа минот. ЦIермашин дIахояхай.

Дешаш яьккхача ханах дувца отте, йоазув геттара дIаьхлургда аьнна хет сона. Цудухьа белгалдаккха лов эггара хьалхара Тамарас ловзаяь спектакль яр Меркурьевс оттаяь Шиллера «Безами кетарлонаши». Цу спектаклаца цIа а баьхка, НурадиловгIар Ханпаша цIерагIча театра худсоветага гойтар цар. Кхелахоша хоастаянзар, дукха кхоачамбоацараш лехар ловзара юкъера. Янданаькъанчо цу юкъера Луизай юхь яр ловзаяьр. Дикка Iоттар Тамарайна йир. Араяьнна, елхаш латтача Тамарайна тIакхаьчав Ахьмада Сулумбик:

- Хьаалал сога, хIана елхаш я хьо? – хаьттад цо.

- Мишта елхаргьяц со, геттара во ма дийцарий цар тха спектаклах? – аьннад этта яьннача актрисас.

- Цхьаккха хIама дац цига елха езаш, хьо начIал долаш йолга хов сона, цар хьо иштта ювцарах. Кхыча беса цар дийцадаларе, со тешарг а вацар, - аьннад Сулумбика.

Цу тайпара, мехкахочо чIоаггIа оагIув хьал а лоацаш, хьахулаш енай тахан гIоръяьнна артистка санна вайна йовзаш йола Янданаькъан Хаважа Тамара. Цо яьха лакхаленаш вайна йовзаш я. Тамарас ловзаяьй итташ йолча спектаклашка а кинофильмашка а тайп-тайпарча наьха сибаташ кхоллаш йола йовхьамаш.

Пьесашта юкъе я Ф. Шиллера, Ж-Б. Мольера, К. Гальдоне, А. Чехова, А. Вампилова, А. Прохановеи Л. Герчиковеи, царех тарра кхычар кхеллараш. Кхы кIезигагIа дац цун къахьегама новкъа кинофильмаш а. Дагадехача кхоачам ба «Лоаман новелла», «Бабек», «Нагахьа безам бале», «ДIататтар», «ЦIера наькъаш», «Сармака шу», «Шахерезадай цхьаькха бийса», «Шахерезадай керда фаьлгаш», «Шахерезадай тIеххьара фаьлг», «Iаьржа принц», из мугI кхы а дIабIаьхбе йиш яр...

Вай мехкахочоа тийнна деррига совгIаташ дийца варгвац, хIаьта белгалдоаккхаргда вай: из Нохч-ГIалгIай АССР гIоръяьнна артистка, Къилбаседа ХIирийчен гIоръяьнна артистка, Абазой Республикан гIоръяьнна артистка, ГIалгIай Республикан халкъа артистка хилар. Эггара тIехьа цунна енна еза-йоккха цIи я Российски Федераце гIоръяьнна артистка яха сийдола цIи.

Тайп-тайпарча моттигашка болх беш хиннай Хаважа Тамара. Цо къахьийгад ГIалгIай паччахьалкхен драматически театре, «Мир» яхача телерадиокомпане (ОРТ), Москверча массазарча ГIалгIайчен викала фусаме, цигарча культуран центра чуйоагIаш. Из хиннай «Лоам» яхача ансамбла солистка. Цо доахача иллешта юкъе да халкъа иллеш санна, дуккхача вай байтанчаша яздаь дешаш кIийленга дадараш.

Маьрша-могаш яхийла ала лов, хьатIадоагIача цун дезача денца!