«Фертах даь кӀувсаш тхьовра денз хьадоагӀаш, вай къаман исторе доккха дакъа дӀалаьца да. ДӀадахача бӀаьшере дехкаш хиннача сурташца тоадаьд кӀувсаш, цунга хьежжа, хӀара сага аьттув ба къаман селхане йовза. Вай массане лакха лархӀа дезаш гӀулакх да из, хӀана аьлча, вай тӀехьен кхоанен лоархӀаме йист дӀалоацаш да, къаьнарча хана денз, малхадаьнна хьадоагӀа уж тамашийна хоза кхелла кӀувсаш. Таханарча гойтамо хьахьокх вай тхьоврара истори, вай йӀаьхий йола культура. ЧӀоагӀа лоархӀаме да ер беркате гӀулакх хьаллоацаш дӀадахьар», - белгалдир вай Мехкадас, гойтам байзачул тӀехьагӀа.

«Истинг» яхача къаман кхоллама ЦӀен пхьоаллен кулгал дер я цӀихеза этнолог, исторически Ӏилмай доктор йола Дзараханаькъан Зейнап.

«ГӀалгӀай паччахьалкхен 100 шу доалаш 100 кӀувс кхоллар мах баь варгвоацаш да»,-  аьлар культуран гӀулакхех йолча Министерствон хьалха латтача Лаьнанаькъан Залинас. – Доккха баркал ала лов сона вай Мехкадаьна Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьланна. Цо гӀо деш хиларах, аьттув хул вай иштта дола доккхий гойтамаш дӀакхахьа, цун новкъосталца вай музеяшта, ганзашта лаьрхӀа 50 кӀувс Ӏалашбе аьттув баьннаб. Вай мехка, бахархошта доккха совгӀат да из. Доккха баркал ала лов сона из говзал лораеш, тӀехьа тӀабоагӀарашта дӀаӀомаеш болча вай говзанчашта. Геттара чам болаш Ӏомаду из гӀулакх кердача тӀехьено. Тахан вайна массанена гуш латташ да-кх из. Гойтам латтаргба массехк дийнахьа, моллагӀа вола вахархо, паргӀатта хьачувена, бӀарг тоха йиш йолаш ва укх тамашийна болча балхах. Вай массане беркате кхоане я ер! Баркал шоана тхоца хиларах, лерхӀам барах!»

Селханара истори, таханара ха вӀаший хотташ дола тӀий да из говзал. «Истинг. ГӀалгӀай кӀувсашцара йоазув» яха гойтам дукха хӀама довзийташ, вайх хӀаране дог хьаделлаш ба. Цу гӀулакхо хьагойт, вай селханара кхалнах, тахан кхийнараш къахьега ловш, лакха говзал йолаш, хьинаре болга, хиннилга. Вай Ӏадаташ, оамалаш, культура дерригача дуненна йовзийташ болх ба из. Паччахьалкхен 100 шу дузаш 100 кӀувс хьакхоллар, махи хами баь варгвоацаш, боккха къахьегам ба. «Ангушт», «Наьсаре», «Лоаме», «Къаьнарча суртий ларах», «ХьоалчагӀан кӀувсилгаш» яхача оагӀонашта бийкъа бар гойтам. «Сердало» газето массехказа дийцад царна юкъерча цхьаццадарех, уж хьакхоллаш латтача хана. Дзараханаькъан Зейнапа тахан беш бола болх вай къаман доккха беркат луш ба. ДӀадахача бӀаьшере хиннача говзанчий сурташ дийндеш, дӀахьош ба из къахьегам. Хоза хеташ хьоахабир цо уж - Ӏоахарганаькъан Хь-Б., Доврбиканаькъан ГӀ-М., Щеблыкин И., Базорканаькъан М., Виноградова Л., иштта кхыбараш а. Дийна истори да вайна гуш дар. Масала, «Ангушт» яхача оагӀон чудоагӀача кӀувсех из цӀи тиллар 100 шу хьалха Ангуште баь хиннача кӀувсо. Гойтаме да «Ахки-Юрт», «Шолхи», «Яндакъонгий-Юрт», «Мочкхий-Юрт», «ДӀаьха дукъ», «Буро» яха, иштта кхыдола кӀувсаш. Теркалде деза, укх шера бӀаьсти «Буро» яха истинг тӀалатташ, почта марка арахийцалга, «Россе говза кхоллам» яхача даькъа чуйоагӀаш я из.

«Наьсаре» яхача даькъ тӀа хьажа баьхкарашта бӀаргадайра сурташка гӀолла меттаоттадаь истингаш, уж дар 100 шу хьалха Наьсарен кхален юрташка хиннача сурташ тӀара ло баьккха даь. Цар цӀераша уж хинна моттигаш хьагойт- «Наьсар-Керте», «ТӀой-Юрт», «Наьсарен вокзал», «Дошлакъий-Юрт»…

КӀувсий хозал шерагӀа йоаржаяр хьагойт «Лоаме» яхача гулламо. Уж да, хӀанзарча, ЖӀайрахьа кхален лоамашкарча юрташка тхьоврарча ханашка баьхача кӀувсаш деш хиннача говзанчаша дитача балхий лараш. БӀаь шу дӀадаьнначул тӀехьагӀа, тхьовра хьалха деш хиннача балхий ло боаккхаш, таханарча кӀувсий хозал вайна хьалхашка отт. Уж цу гаьнарча ханашка деш хиннад ЖӀайрахье, Ӏарамхе, Бейне, Лейме, Пхьиймата, Фалхане, иштта кхыйолча къаьнарча гӀалгӀай юрташка.

Кхоллама, Ӏилман балхаш кӀувсаш дара даькъ тӀа тахкара цхьаькха а бахьан да Дзараханаькъан Зейнапа цхьан хана деш хиннача кӀувсий сурташ тӀа гойтар, из бахьан долаш таханарча говзанчаша шоай болх тоабу цу къахьегама оагӀон тӀа.

Къаьстта йола авторски къайленаш гойта ховш я Дзараханаькъан Зейнап, тхьоврча ханашка хиннача къаман белгалонех кӀувсаш тӀа деш хиннача суртий ло боа ца беш. Цу юкъе терко тӀайодаш да «Сий» («Честь»), «Денал» («Дух»), «Фарал» («Изобилие»), «Ферх» («Леопард»), «Саькур» («Оленьи рога»), иштта кхыдараш а.

ГӀалгӀай къаман кӀувсаш тӀа яь кӀоаргга чулоацам бола белгалонаш ший маӀан долаш я, цар белгалду халкъо деза лоархӀараш, машар безаш хилар, цун культура лархӀар, - йоах Дзараханаькъан Зейнапа. - Истингаш - уж кулгаговзал хинна Ӏац, из бӀарчча философи я, цо хьагойт гӀалгӀашта хозал мишта гу, гонахьара машаре вахар, цун хозал. Кхолламга гӀолла хьагойташ да уж хӀамаш.

ГӀалгӀай истингаш тӀа го йиш я лоамарча бахархой эхь-эздела белгалоний оагӀонаш, шоашта гонахьарча Ӏалама хозаленцара, хьамсарча мехкацара цар безам. Гонахьарча доазон хьисапе диллача суртага гӀолла, ший тайпара бола хоам беш йола къайле а го йиш я.

Истинга кӀувсашка гӀолла го йиш я лаьрххӀа йола белгалонаш. Уж ший тайпара дуненга деш дола хоамаш да. Масала, вахара га гӀалгӀай кӀувсашка каст-каста нийслуш я, цо хьагойт къаман бехктокхам миштаб, хургдолча ноахала хьалхашка.

Тахан, гӀалгӀай кӀувсашка гӀолла, лораю мах баь варгвоаца хозал. ГӀалгӀай истингий хозал - из халкъа хьаькъал, культура я. Цудухьа къаьстта лорае еза вай из ше морг кхы йоаца къаман белгало, тӀехьенгара тӀехьенга а луш».

Цхьаннена а къайле йолаш дац, Дзараханаькъан Зейнапа шийна уллув латтарашца цхьана доккха дакъа юкъеденад гӀалгӀай истингий искусство лораеш, меттаоттаеш.

ЛоархӀаме да, ГӀалгӀай халкъа кхоллама ЦӀен дагадохарах дӀадоладаь, гӀалгӀай къаман кӀувсаш дар «Халкъа культуран антологена» юкъедена хилар. Россе халкъий беза мах болча культуран тӀехьален халкъа искусствонна хетадаь шу долаш, цу юкъедоагӀа 100 дикагӀчарех лоархӀаш дола российски халкъий ший тайпарча лоархӀамеча культуран тӀехьален хозаленаш гойташ дола кӀувсаш. «Истинг. ГӀалгӀай БӀегӀинга ханаш» яха гойтам болаш, цига баьхкарий таро хилар бӀегӀингаца болх мишта бу, истинга ло мишта боаккх го, из болх бовза а, цу тӀа белггала сурт мишта дулл ха а.

Къаман кӀувсаш деш, тайп-тайпарча ханашка къа мишта хьийгад гойтар укхаза Дзараханаькъан Зейнапа новкъосташа, из хала а бехктокхаме а болх ба, из еррига хозале йовзаш волча сага мара булургболаш а бац, из хӀара кӀувс беш волча сага дег чу хила дезаш а да.

ГӀалгӀай Паччахьалкхен гойтама галерее дӀахьош хинна кхетаче хозйир «ГӀалгӀайче» яхача халкъа халхара Паччахьалкхен ансамбла артисташа, республикански филармоне, цар шоай концерта номераш гойтар.

Цу цӀайна кепара дӀахьош хиннача гулламе ший тайпара хьахозаш йолча къаман пандара оазо дог гӀоздаьккхар наьха, цу юкъе къаьстта белгала яр гӀалгӀай пандарча, мехка а Ерригроссийски а къамий иллей фестивалашка, яхьашка дакъа лоацаш хула Пхьиленаькъан Зарема. Цо шерра довзийтар гулбеннарашта ший начӀал, цига цо лекхар къаьнара гӀалгӀай ашараш, уж яр цо ше язъяь.

Къаьстта баркал ала лов иштта хоза нах вӀашагӀтеха, дӀайха цӀай де таро хиларах; Паччахьалкхен гойтама галерея кулгалхочунна ТӀумхой Заремайна. Из ший балхаца бехктокхаме хилар, безамца кхоллама болх дӀахьош хилар хоаделар укхаза хиннарашта, цар иштта лакха мах а оттабир цун балха.

Дукха ха йоацаш, хьайийллача ГӀалгӀайчен гойтама галерейх, дӀахойодача хана, йоккха тӀехьале хургья. Из тахан а я искусство езарашта лаьрхӀа йола моттиг, цига хьавеначун таро я хоза, сатийна дуне бӀаргаго. Галерея хиларо хьаелл суртанчашта, говзанчашта хьалхашка керда йоккхий таронаш. ХӀаравар цу юкъе шийгара дакъа дахьа йиш йолаш ва.