Дега майрал, денал
Дунен Хьалхарча тӀема турпалхой дагалувц мехка
1914-1918-ча шерашка лаьттача Хьалхарча дунен тӀем тӀа, байна Россе майра бӀухой дагалоацаш ба тахан мехка. 2012-ча шера Ӏан хьалхарча бетта ханорга юкъедихьар из ди. 1,6 млн совгӀа болча эпсараша, бӀухоша шоай синош Ӏодаьхкар тӀема аренашка. Царна юкъе кӀезига хиннабац вай къаман деналах, майралах бизза бола къонгаш.
«Архиверча болхлоша, краеведаша, цу тӀем тӀа хиннача эпсараша, бӀухоша дувцачох, Кавказерча Туземни говрий дивизена юкъе тӀом беш 1500 совгӀа гӀалгӀа хиннав. ЦӀаккха а вай дегашта бицбала йиш ярех бац къаман деналах бизза хинна къонгаш: инарал-майор Малсаганаькъан С., Бекбузаранаькъан С., Укуранаькъан Т., Налганаькъан Э.; полковник хинна Котанаькъан А., Совтанаькъан М., Хантиганаькъан Я., Далганаькъан К., иштта кхыбараш. ТӀема сийлен лакхача лагӀа тӀа баьннаб царех дукхагӀбараш, бизза Георгиевски кавалераш хиннараш ба. Лакха майрал гойташ, тӀема аренашка вахар хаьдад вай сийдолча къонгий», - дийцар республикерча Ӏилма-тохкама института болхлоша.
Бувцаш бола дунен тӀом, 110 шу хьалха, боккха къовсам хинна дӀаэттар, 59 паччахьалкхенах 38 паччахьалкхе шийна юкъеозаш. 1915-ча шера гучаювла йолаелар Россе бӀухой дӀабехка йоахка моттигаш. Ерригача Россе бӀухой каш хьадийллар цу хана Москве. Бакъда, 1917-ча шера революци хинначул тӀехьагӀа, Хьалхарча дунен тӀемах кӀезигагӀа дувца болабелар. 30-ча шерашка бӀухой дӀабехка боахкача моттиге Ӏаьдало парк йир.
ДӀадахача бӀаьшерен 90-ча шерашка дӀаяхача ханаца дувзаденна истори иштта лерхӀам болаш дацар, бӀухой каш хиннача доазон тӀа тахан го йиш я тӀема турпалашта лаьрхӀа йоккха парк. Бейнача Россе бӀухошта лаьрхӀа Россе, доазол арахьа 20 совгӀа сийленгаш, мемориалаш да. Вай мехка а да иштта дола сийленгаш.
Ерригача Кавказе цӀихеза хинна вай къаман майра къонгаш дагалацар вайх хӀаране декхар да. Тамашийна денал цу тӀема аренашка гойта нах ба уж. 1914-ча шера вӀашагӀъелла хиннача Акха Дивизи оалаш хиннача Кавказерча туземни дошлой дивизен юкъе лакха майрал гойташ тӀом беш хиннай ГӀалгӀай дошлой полк. Дунен хьалхарча тӀема юкъе цӀихеза болаш, тӀема лакха совгӀаташ луш белгалбаьнна хиннаб царна юкъера дуккхабараш.
ГӀалгӀай къаман къонгаш Даьхен гӀулакха ураовтта массахана кийча болга дӀагойташ; бӀухой, эпсараш, инаралаш хиннаб дивизен юкъе. ГӀалгӀай дошлой полках лаьца цу ханашка а тахан а дукха яздаьд, яздеш латт. 1916-ча шера ахкан хьалхарча бетта 15-ча дийнахьа Езержаны яхача юрта дӀатӀаэттача Брусиловски тӀема юкъе къаьстта чӀоагӀа белгалъяьлар гӀалгӀай полк. Ӏилма-тохкама института телеграм-оагӀон тӀа язду цу тӀемах: Кавказера бӀухой юкъе хиннача 3-ча тоабан хьалхале лелаеш хиннача инарал-майор волча Гагарин Александра тӀадиллар тоабан юкъерча Кавказерча бӀухошца Езержаны хьаяккха, аьнна. Аьлано лаьрхӀар, моастагӀчун дагадоацача хана гӀалгӀай полк цига чухахка.
15-ча дийнахьа нийсса кхо сахьат дийнахьа даьлча. керда амар делар. ГӀалгӀай юкъе чухьалх германцаш бохабе, черсий - аьрда оагӀорахьара, Грушка яха юрт йолчахьара чухьалхаргба гӀалгӀашта гӀо деш. Тебба тӀабаха, вӀалла дагадоацача хана, боккхача низаца чухьелхар бӀухой, духьала латта германцаш бохабе. Ара боад эттача а латташ бар тӀом. Деналца латаш, вахар хаьдар цига Базорканаькъан Къарамсолта, 3-ча тоабан штабс-ротмистр хинна Боранаькъан Султанбик лозавир, иштта човнаш еш лозавир 19 говрбаьри, 18 гӀалгӀачун вахар хаьдар, цу дийнахьа эттача довна юкъе. «ЦӀаккха а йиц ма луйла майрача бӀухой цӀераш»,- яздир ший амара кӀалха дивизен хьалха лаьттача инарал-лейтенанта аьлано Багратион Дмитре.
Дунен Хьалхарча тӀема юкъе цӀихеза хилар гӀалгӀай бӀухоша, деналах ца бохаш, Ӏоажалах ца кхераш, гойта турпалал. Краснов П. яхача инарала язбаьча «1914-ча шерарча тӀема эрсий дошлой 12 сийдола гӀулакх» яхача балха тӀа дувц, цига гойтача майралах. Тахан вай массане дагалоаттаде дезаш, доаккхал де дезаш хӀама да из! Къаман сийдола цӀи лораеш, массайолча моттигашка шоай денал гойташ, лаьттача къонгий цӀераш боча лелае еза вай.
Сийлахьча Россе исторе доккха, лоархӀаме дакъа дӀалаьцад вай. Массаза тӀема аренашка белгала болаш, цхьаккха хӀамах ца кхераш, моастагӀа вохавеш хьабаьхкаб вай сийдола къонгаш. ТӀехьений тӀехьенга дувцаш, лораде дезаш истори да из. Даьхен гӀулакха иштта латтарах хам бе беза вай! Вайга массанега кхоачаш декхар да, цар сийдола цӀераш дагалоаттаяр.
ТӀехьенгара тӀехьенга кхоачаш, вай къаман юкъе чӀоагӀъенна латт Даьхенцара яхь, сий лорадеш ба тахан Донбассерча тӀема операцен доакъашхой. Цхьа дезал хинна дӀаэтта, наьха моаршо лораеш, лакха майрал, денал гойташ ба Россе бӀухой.
