Кхы а советски хана дукхача наьха багара хаза йиш йолаш дар, ГӏалгӀайчен лоамашка йийллача сигален кӀалха музей хьаелларах дола дешаш а, хӀаьта советски Ӏаьдал дӀадаьнначул тӀехьагӀа, дукхача наьха таро хилар тамашийна гӀалаш го, ГӏалгӀайчен ше морг кхы йоаца къаман культура, фаьлгашка мара ца яйна Ӏалама хозал, истори го.

МоллагӀа дола керда гӀулакх санна, дунен кхыча миӀингашкара нах, вай доккхача цӀагӀа хьоашалгӀа бехаш хиларо дӀадехаш дар дукха а массайолча оагӀорахьара а балхаш дӀадахьар.

Укх 30 совгӀа шера, мехка дика хьалаш дола гостиницаш хьалъяьй, дика салаӀа, тамашийна никъ бовза моттигаш кийчъяьй говзанчаша, цу даькъ тӀа къахьега а хьал тоаде а ловш болча наха.

Дукхача вай мехкахоша дика кхетаду, турист - из варга дукха хьежаш хинна хьаьша ва, ГӏалгӀайчера юхавийрзачул тӀехьагӀа, цо эзараш болча нахага кхоачийтаргда шийна цу наькъах хийттар. Из тӀаэца веза эггара дикагӀча тайпара: хоза, тамашийна моттигаш гойташ, массайолча вай мехкарча Ӏалама хозача моттигех бӀарг тохийташ. Туризма даькъ тӀа дика болх дӀабахьара керттердар - уж вайцига боагӀаш хилар да. Нагахьа санна юха а ГӏалгӀайче го безам болаш саг хилча, вай цу даькъ тӀа дика къахьега деза.

«Республика дегӀаяр, вай массане а керттера декхар да. Туристически проекташ кхоачашъеш хиларо, мехка хьаьший тӀахьехаш хиларал совгӀа, бахархошта хьабе болх а хулийт, цунца цхьана дегӀайоагӀа зӀамига, юкъера бизнес. ГӏалгӀайче тамашийна Ӏалама, культуран таронаш я, царца сакъердалуш хургба туристаш, Россера меттел, кхыча паччахьалкхера а нах. Вай декхар да ГӏалгӀайче лоархӀаме исторически тӀехьале хилар, салаӀара йола хоза моттиг йолга дӀагойтар»,- аьлар Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас.

Туристий терко тӀаяхийтара деш дар, ший тайпара хозача зизашта тара да. Еррига къаман проекташ, мехка программаш ГӏалгӀайчено кхоачашъеш хиларо лоархӀаме дакъа дӀалоац из дегӀайоалаяра юкъе.

Цунна юкъедоагӀаш да дика архитектурни гӀишлош хьалъяр; халкъашта, мехкашта юкъера яхьаш дӀаяхьар; хьун таронаш лораяр; паркаш, сквераш хьалъяр; тайп-тайпара гойтамаш кийчдар; Шолжа хий, кхыйола хин моттигаш цӀенъяр, иехка Ӏалама таронаш лораяр, иштта кхы дуккхадар.

Къаьнарча езача моттигал, тӀема гӀалал совгӀа, ГӏалгӀай лоаме венача туриста гургда кхы а дуккхадар, цунна бизза салоӀам хургба, хьалха гуш ца хиннача хьалех, йицлургйоаца моттигаш юсаргья цун дагахьа.

Къаьстта цудухьа гуш да вайна тӀехьарча хана Ӏаьдало дӀахьош дола балхаш, туризма даькъ тӀара хьал тоадара деш да уж.

Тахан Жӏайрахьа-Ахабоарзен историко-архитектуран, Ӏалама музея- заповедника даькъ тӀа дӀахьош да меттаоттадара, гӀишлош тоаяра балхаш. Уж дӀахьош да культуран тӀехьале лораяра хьал чӀоагӀде, из иштта лоархӀаме а да хӀара сага, хӀана аьлча из вай юкъара къаман материальни ганз я.

Ала дезаш да, цхьавола саг, цхьайолча хана дуккха а дика хӀама де кийча хул. Вай мехка цу тайпара саг вовзаш ва. Из ва начӀал дола, сурташ доаха Агиров Тимур, цо ГӏалгӀайчен сийлен, дагалоаттама хоза моттигаш хьагойташ дукха къахьийгад. Цун дика сурташ бахьан долаш, тайп-тайпарча мехка бахача нахага дӀакхоачаргья гӀалаш ягӀа моттигаш, культурнан тӀехьален хозал, вай мехкара Ӏалама тамаш. Россе хӀара мехка къаьстта бола теркам тӀабохийташ я тахан туризм. Президента Путин Владимира аьхки Петербурге дӀахьош хиннача халкъашта юкъерча экономически кхетаче белагалдир, Росси дегӀаяра керте туризм латташ хилар.

«Чура туризм дегӀайоалаяр - вай дукхача балха юкъера керттера цхьа дакъа да. Ялх шера туристически дакъа мехка хьатӀабоагӀача пайдах 5% хила еза, хӀаьта мехка гӀолла туристаш дӀа-хьа ахар, гостиницашка уж Ӏе йиш йолаш хилар 140 миллион сагага кхоачаш хила деза. СалаӀара дика хьалаш вӀашагӀдохкаргда, цу юкъе хургда гостиницаш, доккха доаца цӀалгаш, лоаман лувжоргий курорташ, паркаш, сакъерда моттигаш хьалъяр»,- аьлар цо.

Иштта РФ Президента аьлар, «къаьстта бола болх дӀахьоргба культуран, исторически тӀехьален гӀишлош тоаяра лаьрхӀа. 2030 шера, берригача мехка гӀолла лостам бе беза цу тайпарча моттигашка, шоллагӀа вахар царна луш, уж кхы а дуккхача шерашка наха накъайоалаш хургйолаш, цар вай шахьарий сибаташ тоадергдолаш, цига туристий терко дукхагӀа тӀагӀоргйолаш».

ГӏалгӀайченна хьалхашка латтача декхарех; санитарни доазонаш, гостиницаш, даар кийчдеш йола моттигаш лоаман даькъ тӀа хьакхолларах дувцаш, дикка къахьега дезилга белгалдир. Уж духхьал хьал а яь дӀачуялар пайдана дац, цига эшаш мел дола, ший цӀагӀа санна леладеш дола хьалаш хила деза, цох дувца вай юхаувзалуш хилар а пайдана дац, уж ца хилча даргдоацарех хилча. Цох кӀезига дувц вай: нагахьа санна салоӀача хана цӀено е «ара ваха» моттиг ца хилча , цӀена хий а ца хилча, хала да цу тайпарча хьалаш долча салаӀа саг юхавайта.

ХьалхагӀа белгалдаь ма хиллара, хӏанз укх сахьате, ГӏалгӀайче «Туризм, хьаьша тӀаэцар» яха къаман проект хилар бахьан долаш, кердадараш юкъедоаладеш латт. Хьалъеш а латт, кхы а хьалъергья керда гостиницаш лоаман шаьрача моттиге, модульни оала моттигаш, зӀамига цӀалгаш да ӀодогӀаш, альпинизм я дегӀайоагӀаш.

Туризм дегӀайоалаяра итташ дукхагӀа балхаш да дӀахьош, федеральни центро новкъостал а деш. Хӏара туриста лоархӀаме да ше дӀахьоргбола никъ дика хилар. Белгалду, карарча хана царна юкъе да «ЛаьлагӀа», «Магой-джел», «Хаьни», «Салги», «Гу». иштта «МагӀате» яхача езача моттигашка, кхыча моттигашка ахар. Боккха безам тӀабодаш хургда сийдолча Магасага, Наьсаренга хьажар.

Кхы кӀезигагӀа доацаш дика а безаме а хургда ГӏалгӀайчен МагӀалбике, Илдарха-Гӏалий тӀа, Шолже хьаьший бахар. Туризмо хӀара сага вахар кхы а хозагӀа, лоархӀамегӀа ду, керда вахара оагӀонаш хьаелл, цунца цхьана говзал Ӏомаю.

Цхьаькха а моттиг я цига белгалйоалаш - царна хьалхагӀа да аьнна хеташ хинна вахара хьал хувцалуш хилар, тайп-тайпарча мехкашка бахача наха дувцарах мара довзаш цахиннар, шоай бӀаргашца го йиш йолаш хилар.

Из хьал дукхача шерашка вай дегашка а иштта лаьттад. Дукхача ханашка денз хьадоагӀа, нагахьа вай сагага хаттар дойя: «МалагӀа нах бах Китай мехка, Англе, Америке, Бразиле?» - керта чу хьаувттараш дукхагӀча хана ши-кхо сурт да.

Американ бахархой массайолча хана джинсаш ювхаш, ковбойски шляпаш тухкаш ба ,аьнна, хеталора; ингалсаш- къоанзолг йола костюмаш ювхаш, бага гӀаьленаш а йоахкаш; желтий -кхай тӀа дуга гулдеш боахкаш; хӀаьта бразилец - футболах ловзаш е карнавала гӀирс бувхаш, халхавувлаш. Бегашта дувцаш дале а, цу тайпара хьал хеталуш бараш а ба тахан наха юкъе. Из деррига а да царех бола хоам цахиларах. Вайна хов, хӀара мехка итташ тайп-тайпара оамалаш, Ӏадаташ, моттигера вахар долаш нах болга.

Къаьстта иштта мара ГӏалгӀайченах бола хоам ховш бац цхьадолча кхыча мехкашка баха нах. КӀезига бовзаш бола мохк го безам болча туриста ше ма барра духьалъотта йиш из тахан. Вай декхар да дерригача дуненна вай мехка дика дог дӀадовзийтар.

ГӏалгӀайчен хӀара юрта, шахьаре терко тӀаяхийта йиш йолаш дукха моттигаш я, иштта карагӀдаьнна дика хьалаш да, вай лаьттах бола хоам бувцаш, из иштта хилара тешал деш дукха хӀама да. Хӏана гойта йиш яц туристашта Къилбаседа Кавказа республикашта юкъера Буро кӀалхара тамашийна хин система?

Из иштта дика вӀашагӀбелла хин боахам хиларах, укхаза дӀакъайла дола хин гӀишлон цхьа дакъа болх беш да. Из я сома турба, дукхача, вlаший хеттача доакъоех латташ. Физикан законах тарра, цу чу гӀолла, бӀаь метр лакха айлуш дола хий дӀадода, цхьаккха мотор а боацаш.

Е дагайохаргья вайна цӀихеза къубба БоргӀа-Каш-. Из да дӀаяхача заман ГӏалгӀай доазон тӀа хиннача бусалба наьха культуран тешал. Цох лаьца дукха хоамаш, дувцараш да, из дицлургдоаца архитектуран сийленг да.

Кхыча мехкашкара Сурхо тӀа баьхкача наха довзийта йиш я Налганаькъан Мадречун денал; цо, ше цаӀ духьалъотташ, кӀайчагвардейцех хьамсара юрт лораяь хилар.

Уж да хьалхарча аргӀагӀа дагадохаш дар. Цу даькъ тӀа дагайоха йиш йолаш вай мехка исторен оагӀонаш кхы а я, царех бӀарчча дувцараш, книжкаш язде йиш я, цар а шоай аргӀагӀа тӀахьехаргба туристаш. Шедар хьадеш хила деза, вай хьамсарча республике ухаш бола хьаьший кхы а юхабахка ловш хургболаш, шоашца шоай новкъостий е бӀарчча дезал а боалабеш.