Вай мехкарча паччахьалкхен архиве дадача каьхаташа вайна бовзийт моастагӀа вохавеш лаьттарий тӀема наькъаш, цар деррига вахар. Вай исторе эггара унзарагӀа хиннача деной теш хинна дахаш да из деррига. Лакха лоархӀам беш, чӀоагӀа лорадеш хьадахь вай из деррига. Цу юкъе да бӀухой тӀема билеташ, цӀагӀарча нахага цар яздаь каьхаташ, царна тийна орденаш, майдилгаш, цар хинна гӀирс, лелаяь цхьацца хӀамаш, иштта тӀема аренашка малагӀа цӀи лелаеш, фу никъ лорабеш хиннаб. Танка духьаларча 150-ча гвардейски моастагӀа вохавеча йоккхача топий полка, 180-ча иччархой дивизен 627-ча йоккхача топий полка мугӀарера салте хиннача Балкхой Саьлмарзий Ӏумара тӀом болабеннача дийнахьа денз из йистебаллалца мел леладаьр дувцаш каьхаташ да архиве.

ТӀема билета тӀа яздаь латт 1942-ча шера саькура бетта из лозаваь хилар, иштта 1943-ча шера Ӏан шоллагӀча бетта дикка човнаш яь хилар. 21-ча оагӀоно гойт цун мел енна орденаш, майдилгаш: «Будапешт мукъаяккхарах», «Германи эшаярах», «Денал хиларах» яха майдилгаш кхоъ еннай цунна. Цу тӀа язду: «150-ча гвардейски истребительски танка духьаларча артиллерийски Корсуньски ЦӀеча байракха Кутузова ордена, Хмельницки Богдана полка 1945-ча шера Ӏан шоллагӀча бетта 28-ча дийнахьа № 1: «…ИПТАККоКоБХП 150-ча Гв.5-ча батальона связист Балкхой Саьльмарзий Ӏумар белгалву 22.1.45 лаьттача тӀема юкъе ма даггара моастагӀчо чуетташехь, вӀалла кхерам боацаш эшаш дола герз, кхыдараш хьатӀакхухьаш латтарах. МоастагӀаша герз дийтта йоагаш латтача машена чура, ший вахара уйла ца еш, лозаваь бӀухо араваьккха, цун хьалхара гӀо даь из дӀавихьар цо».

ТӀема наькъашкара чоалхане денош довзийташ да СССР ТӀема низа Союза эпсар хиннача Мархенаькъан Хьажмурда Хьажбикара 1948-ча шера хьаденна тӀема билет. Доккха, дӀаьхий истори долаш да цу сага тӀема каьхаташ. Гварде лейтенант хиннача Мархенаькъан Хьажбикара тӀема деношка мел хиннар белгалдеш да диса истори, из маца тӀем тӀа вахав, малагӀча моттигашка дӀа-хьа кхийлав, иштта Звенигородка, Шполы яхача кхалешка го баь лаьтта фашисташ шоай низах бохабеш цо гойтача денал белгалду каьхаташка. Турпала никъ мишта хиннаб хьахьокх вайна тахан Республикерча паччахьалкхен архиваша. ХӀара майдилга, ордена цӀераш, удостоверенеш, тӀема юкъера денз никъ бахьаш хьадоагӀа каьхаташ да цига гуш.

Гварде зӀамагӀа вола лейтенант Мархенаькъан Х. Х. «Сталинград лораярах» яха майдилг яла оттавир 1942-ча шера Ӏан хьалхарча бетта, иштта «ЦӀеча Седкъан» орден еннай 1947-ча шера гуйран шоллагӀча бетта 16-ча дийнахьа, 1944-ча шера ахкан хьалхарча бетта 12-ча дийнахьа № 012/н йолча амарца белгалвир из 15-ча гвардейски дошлой Мозырьски дивизе 7-ча гвардейски дошлой корпуса тӀема аренашка шийна тӀадаьхка декхараш дизза кхоачашдеш чакхваларах, фашиста майра духьаллаттарах. ЧӀоагӀа лоархӀаме моттиг дӀалоацаш да тӀема истори, бӀухой сурташ. ТӀема аренашка, тӀема новкъосташца даьхача цар хьагойт вайна тахан тӀема сурт, тӀехьа тӀайоагӀача тӀехьен а геттара лоархӀаме да из. ТӀема новкъосташца тӀема шерашка, котало яьккхачул тӀехьагӀа даьхача царга хьежаш вайна гу, бирсача деноша вӀашкаэза хинна тайп-тайпарча къамий бӀухой шоайла мел тӀера, безаш, барт болаш хиннаб.

ТӀема шераш дӀадаьнначул тӀехьагӀа цар шоайла яздаьча каьхаташа хьахьокх, иззал йоккхача халонашта, Ӏазапа чакхбаьннаболлашехь, дега йӀовхал ца йоаеш, кӀаьда, беркате оамалаш йолаш уж хиннилга. ТӀема унзарча деношка шоаш бохабайтабац цар! Сийрдача, цӀенача, иразеча кхоаненга сатувсаш, уж денош оттаргхиларах тийша болаш чакхбаьннаб уж деналах бизза хинна нах. Паччахьалкхен архиве дӀаьха шераш доахаш дадача газеташа дувц вайга тӀема деноех. БӀухой вахарера дукха хӀама довза йиш я тахан уж дешаш.

«ГӀалгӀайче» яхача 2012-ча шера гуйран шоллагӀча бетта 6-ча дийнахьа №149 йолаш арадаьннача газето дувц, Людзински гвардейски 147-ча полка хиннача командира Саверский Иосиф Митрофановича 1980-ча шера Москве полка ветераний Совета вӀашагӀъеллача кхетаче вай къаман бӀухой деналах, майралах: «ГӀалгӀай чӀоагӀа майра, денал долаш бар, тӀом геттара лира латтача хана эггара халагӀа, кхерамегӀа дола декхараш кхоачашдар шоашта дӀатӀаэцар цар. ДагадоагӀа, 1941-ча шера Ӏан шоллагӀча бетта 1-ча дийнахьа Мозыря яхача шахьара го баь, моастагӀа вохаве везаш дар тхо. ШоллагӀча дийнахьа Белоруссерча хьуна, ушалашта юкъегӀолла чакхдала дезаш эттар. Йоккхий топаш ушала юкъе яхкийсаяр тха, дӀа ца йохалуш. ГӀор латташ, геттара чӀоагӀа шийла йоллашехь, тӀера хӀамаш Ӏотувсаш, мархӀаехкаш дӀатекхайора уж бӀухоша».

1990-ча шера бӀаьстан шоллагӀча бетта 10-ча дийнахьа № 43 йолаш арадаьннача «Ленина никъ» яхача газета дувц: «ЧӀоагӀа бехктокхаме тӀема декхараш кхоачашдеш лаьттарех ва Мархенаькъан Хьажбикар. Валара гарга волаш, дукха денош ихар цунга. МоастагӀаша дӀалаьцача доазон тӀа тӀом беш, денош ихар тхога. Цу майрача салтечо кулгал деш хиннача советски полко моастагӀаша дӀалаьцача доазон тӀа лаьтта хьайра хьаяьккха, цу чура 18 гали хьоар, ялат дера. Цул тӀехьагӀа, ЦӀеча Седкъан орден енна лейтенант вир цох».

ТӀема денош дувцаш мел яздаь хӀара дош доккха истори хинна дахаш да тахан. Гитлер яхача бӀехача сага хинна уйла, цун эскаро бена никъ, царна дага мел лаьттар хьагойт тахан цу лоархӀамеча оагӀоно. Тахан уйла е эттача, вӀалла уйла яь ца валлал доккха Ӏазап да вай бӀухоша лайнар. Моцал, шелал, лазараш ловш, цу хӀамашка шоаш боха ца байташ, бизза къонахий болаш, коталон ди ма хулла гаргадоаладе гӀерташ, синош ца кходеш чугӀийртаб уж фашиста духьала. Ше вай мехка варах из моастагӀа дехкевоаккхаш, боккха низ Ӏобиллаб вай бӀухоша тӀема бирсача, къизача аренашка. Из деррига а тӀема истори долаш да тахан.

Кусенаькъан М.И., ГКУ «ГӀР Паччахьалкхен архива» Ӏилман-хоамий балхах болча оагӀон керттера архивист