Йоазоша хьагойт, шоай юртара, тайпан езача моттигашкара нах, ара йокъал эттача вӀашагӀ а кхийтта, Даьлага кхайкаш хиннаб. ДукхагӀа цу тайпара Даьлага кхайкар дӀахьош хиннад, безача Маьтлоам тӀа латтача Маьт-Селе. Цар Даьлага кхайкара хержа ди кхаьра ди хиннад - «Села ди». Из ше ма дарра яздаьд гӀалгӀайчен хьалхарча этнографа Ӏоахарганаькъан ЧхьагIа.

Юрта баха нах вӀашагӀ а кхийте, шоашта хьалха цӀай-саг а (жрец) волаш, безача лоам тӀа, Маьт-Села Даьла хьоахавара йолча моттиге тӀабоалаш хиннаб. Шоашта хьалха цига е дагахьа сиргӀа а югаш хиннай, цун муӀех кӀай е цӀе даьре зиг хьоарчадеш хиннад. Лакхе хьалтӀабаьлча, малхбоалехьа корта а болаш, дӀаоттаеш хиннай из. Цул тӀехьагӀа, лакхерча цӀай-сага, малхбоалехьа а вийрзе, дуӀа деш хиннад. Даьлагара догӀа дайтар а дика ялат хьувкъийтар а дехаш. Цул тӀехьагӀа, шоаш хьалдигача бежана урс а хьакхе, боккхача яь чу цун дулх кхехкадеш хиннад, цул совгӀа, дуӀаш де болхачар шоашца хьош хиннай нахча, чхьагӀар, дуӀанна лаьрхӀа хьаяь маькха олгаш.

Таханарча тешалах, цу тайпара Далла гӀулакхаш деш хиннаб уж, ХХ бӀаьшере хьайолалуш йола ха тӀакхаччалца.

Дика ховш да, кхы а 1925 шера, геттара чӀоагӀа йокъал эттача ханашка, ЖӀайрахьа чӀоже бахаш болча наха Маьтлоам тӀа а баьле, еза моттиг йолча сагӀаш деш хиннилга.

Кагирхоша цу юкъе дакъа лоацаш хиннадац, Маьтлоам тӀа цар шоай ловзараш, тайп-тайпара яхьаш дӀахьош хиннай. Цхьацца долча тешалах, безача лоам тӀа халкъа совет гулъеш хиннай, цига лоархӀаме декхараш кхоачашдеш хиннад. Иштта дӀахьош хиннай яхьаш, цига белгалбеш хиннаб гӀалгӀай дикагӀа бола къонахий (джигиташ).

Маьтлоамца а иштта цу лакхе ядача моттигашца а дувзаденна, дукха дувцараш да тахан а. Этнографаш, археологаш кхы а дика яшханза йиса къайленаш я цу тамашийнача моттиге.

- ГӏалгӀай къаьнарча ханашкара Маьт-Селе хьалъяьй 16-ча бӀаьшерал тӀехьагIа йоацаш,- йоах Ӏоахарганаькъан Ч. С. цӀерагӀча ГӏалгӀай Ӏилма-тохкама института кулгалхочо Харсенаькъан Бориса.

Цун а, иштта цун уллув ядача Маьтер-Даьлан, Сусон-Даьлан а цӀув хиннав, ГӀалгӀайчен Фалхан яхача юртара Мехтиев Элмарза. ХӀХ бӀаьшере юкъекхоачаш, Маьт-Селага бӀарглокхаш хул деррига ха гӀерта тохкамхой. Ший хана цох яздаьд Н.Ф. Грабовске, Ӏоахарганаькъан Ч.С., Н.К. Зейдлица, Базорканаькъан А.Б., Б.К. Долгата, Л.П. Семенова, И.П. Щебликина, Е.М. Шиллинга, иштта кхыбараша.

ХХ бӀаьшерен ха дӀайолалуш, Базорканаькъан Асланбека, «Лоаман хьажол» яхача ший балха тӀа, ма дарра язду Безача лоам тӀа гӀалгӀаша деш хиннача хьажолах.

«ГӏалгӀай юкъарлон кистинцаша, аьтинга бутт юкъекхоачаш, езача Маьт-Села ди дезду,-белгалду цо. - Беррига цу моттиге бахаш бола нах цу дийнахьа Маьт-Селе болх, бӀарчча ди сакъердаме дӀахьу, бийсан цӀагӀа чуберз».

Из болх иштта тамашийна ба, цу тӀа ма дарра из этнографе сурт дувцаш хиларах: «Цӏайна лаьрхӀа хоржаш хиннай айенна моттиг, йӀаьха а готта а йолаш хила езаш хиннай из. Укхаза хьалъяьй къаьнарча архитектуран кхоъ ха деш йола моттиг. Хьалхаръяр, керттеръяр Маьт-Села йолчара дӀайолалу. Укхаза гулбелар беррига езача моттиге боагӀараш. Лакхехьа айеннача моттиге цӀераш йийзар, кхалнах дахчах яь пхьегӀаш Ӏоовттае болабелар. Них а (брага), арака а чудола кхабаш хьаяьста яр, бакъда из мала дагахьа тӀакхувдаш саг вацар. Уж берригаш а цхьан хӀаманга хьежаш бар, кога бухьера керте валлалца кӀай дувхар дувхача, лакхарча дегӀара волча сагага, сатем байна хьожаш бар уж. Цун гӀулакх деш бар нийсбенна лоамарой, цо де дезар царна тӀадуллар, из гуш дар кулга оамалца цо деча къамаьлах.

- Фу саг ва из? - аьлар оаха халкъа воккхалгахьа дӀа а хьежа.

- Цӏув-саг (жрец),- жоп делар тхона.

Цӏув-саг, шийна тӀера кӀай кий Ӏо а яьккха, малхбоалехьа хьежар. Бос баха юхьмараш йолаш, дукха лаьттар из йист ца хулаш. Тӏаккха цо аьлар… Цун оаз чӀоагӀа яр, бакъда къоанало кӀеззига йохаяь яр. Адам йист ца хулаш, ха эттар наха юкъе.

– Сигале, лаьтта хьакхелла Низ бола Даьла! - мухь техар цо, ший къаьгга хьежаш доаца бӀаргаш хьожадир цо сийрдача маьлхага, цун зӀанараша бӀаргий са доадора.- Даьла, даькъалде Ӏа совгӀаташца тха хье волча дахкар, да тхона беркат, ялат. Ма диталахь тхо моцала кӀалха, сий долаш вар!

ЦIув юхасецар. Шорттига, лоархӀамца массанена бӀарахьежар из. Даьла хьоахаве баьхкарех саг йистхиланзар, цун тӀера бӀарг ца боаккхаш латтар уж.

Даьлага кхайкаш вар юха тӀавийрзар маьлхага кхайка - цахадаш ший хоза дешаш дӀадоладир цо.

Низ бола оаз хозаш яр лоамашка, лоаман кхера бар из бекаш хиннар. «Амин» аьнначул тӀехьагӀа, хьадоаладир дика кхаьба жа».

«МаӀанах го баь Ӏохайшар, царна юкъе дӀаболабелар малара кад. Них молаш дар цахаддаш. Кагирхой болабелар халхараш де».

«Сайрийна ворхӀ сахьат доалаш, Даьла хьехавераш юхабийрзар. Малх чубузаш бар. Лоамий оагӀонашкара дошо Ӏи яр гӀетташ. Деррига а хеталора доладенна: хьунаш, дошо баьцаш, сихбенна боагӀа нах. Лоам тӀара 50 гӀа ӀокӀалваьлча, цӀаьхха дика довзаш дола цӀогӀа хьекхар. ГӀашлой, говрбаьреш юхасайцар, тӀера кийнаш Ӏо а яьха, тӀехьашкахьа юхахьежар.

Маьт-Села юхе йоккха йоаца наьха тоаба латтар, бакъда цу юкъера геттара дика хоалуш яр, кога бухьера денз керте кхаччалца кӀай дувхар дувхача цIув-сага дегӀа кеп. Цо Даьла хоаставеш тӀеххьара дешаш аьлар, Даьлага вийрза. Из йистеваьнначул тӀехьагӀа тхо гӀаддахар, кхы кхерам хургбоацилга хоаделча санна. Тхо даьхкадар укхаза, могаш а доацаш, низ а боацаш; оаха тхоай тхьамаданна сагӀа денадар; из тхоца дика вар, тха еха таро цунна яйзар, сагото яраш тоабир, таро йоацарашта сатем болаш дар аьлар. Цул тӀехьагӀа мишта хургвац дог гӀоздаьнна? Цу минота дицденнадар дерригача дийнахьа хьаӀайна хинна хаттараш, иштта «дега сагото тӀатувсаш мел дар». Мехкараша доахар «Маьт-Села иллеш», со мел чӀоагӀа мара ца хьажарах, уж дешаш аз кхетаданзар. Дег чура беларо, бегаш баро лоамаш кхайкадора… Тхоай говраш йита, тхо дахар дуӀаш дерашца. Беттала йоаца, бакъда сийрда, кӀаьда Ӏи дола бийса лоамашкара Ӏоессар».

Белгалдаккха дезаш да, гӀалгӀай дин вахаре керттера моттиг дӀалоац дин езача моттиге вахаро, сагӀа даларо. Из дувзаденна да Дала массадолча къиношта гешт дарга сатувсаш хиларца. ГӏалгӀашта, дино из ишта яхаш гуш хиларах тарра, хьажол даьча, сагӀа даьккхача сага къиношта гешт ду.

Даьла эгӀазло тӀаярах, гӀалгӀай Ӏадатех доагӀаш ма хиллара, даим кхераш хиннаб нах. СагӀа даккхарца, тайп-тайпара Даьла духьа совгӀаташ деш хиларца, Даьла эгӀаз ца вигара дола Ӏадат хиннад. Ше дийна волаш Далла Iамал яь, Даьла дагавохаш, сагӀа доаккхаш ваьха саг паргӀатагӀа ваьхав. ГӏалгӀаша лоархӀаш хиннад лаьттара кхерам юхатохара, Даьла кхерам лорабарца дувзаденна гӀулакхаш.

ГӏалгӀай динца ювзаенна вахара оагӀув ма ярра техка яьннаяц тахан а, цхьайолча моттигашка вӀалла ювцаш а хиннаяц.

2008-ча шера аьтинга бетта ГӏалгӀай къаьнарча исторе оагӀув юха кердайоаккхаш дола Ӏадат дӀадоладир: Маьтлоам тӀа валар, бӀаьшерий юкъерча езача моттиге Маьт-Селе хилар. Из хӀанз дӀадахача бӀаьшерен исторе, культуран Ӏадат да.

Таханарча дийнахьара цу езача моттиге хилара Ӏадат дин лерхӀам болаш дац, дӀаяхача ханашка баьхача наха цӀей дездеш хиннача деношца дийза мара дац из. ЛаьрххӀача дийнахьа, Жӏайрахьа кхале боагӀа Россе мехкашкара дукха нах Маьтлоам тӀа бала.

Кхы а малх хьалбалале, туристий тоаба лоам тӀа яла йолалу. Нах болх дукхача шерашка хьалха лоам тӀа, альпийски баьций баь тӀагӀолла уллача, вай даьша дитача наькъа такилга тӀа боал уж. Маьт-Села тӀа кхача ялх сахьат ха эш.

Шоаш лоам тӀа баьлча, туристаша массехк сахьат доаккх, гобаьккхача баьццарча баь тӀа салоӀаш, гонахьарча Ӏаламо дог хьесташ, мах баь варгвоацача, ГӏалгӀай мехка бӀаьшераш хьалха кхерах даьча сийленгашка хьежаш.

Укхаза хьалтӀаваьлча, цӀаккха ца хиннача тайпара хоалу цу моттигий хам бе безаш йола оагӀонаш. Хаоттам дийнахьа массехказа хувцалу укхаза. Вӏалла дагадоацаш тӀайоагӀа Ӏаьржа морхаш, хӀанз хьежаш хинна сийрда малх къайлабоал. Цу баьдеча морхашта юкъе ди къувкъа долалу, тӀоа сег, долалу цӀаьхха догӀа. Йоккха юкъ ялале, морхаш сихъенна йолхаш хул, юха гучабоал сийрда малх, хоза моттигаш къоагаеш.

Сайрийна, укхазарча моттигех цецбаьнна туристаш ӀокӀалбоагӀа, кӀаьдбеле, шоашта яйнача хозалах, шоаш бихьача езача моттигашка хьажара болча наькъах доаккхал а деш.