На страже защиты прав человека
Наьха бокъонаш лораеш, къахьегарий кулгалхочунцара къамаьл
Соблюдение прав и свобод человека — фундамент правильного функционирования любого демократического государства. Конституцией нашей страны провозглашены основные права и свободы человека как неотчуждаемые и принадлежащие каждому от рождения (Конституция РФ статья 17). Но бывают ситуации, когда эти права по тем или иным причинам нарушаются. На протяжении более 25 лет в России успешно выполняет свою благородную деятельность по дополнительной защите прав граждан — Институт Уполномоченного по правам человека. В нашей республике деятельность регионального Уполномоченного началась в далеком 2003 году. За это время Институт Уполномоченного по правам человека в Республике Ингушетия претерпел значительные преобразования на пути своего становления и многолетнего развития. О том, какими вопросами занимается Аппарат Уполномоченного по правам человека в республике и о его деятельности за прошедший календарный год мы поговорили с Уполномоченным по правам человека в Республике Ингушетия Ибрагимом Цечоевым.
Къахьега йолаеннача дийнахьа денз, дукха кердадараш юкъекхувлаш, ма хулла ший хьал тоадеш, хьайоагIа из моттиг. Таханарча дийнахьа малагIа декхараш да царна хьалхашка латтараш, мишта дIабода цар болх, дийцар оаха цунна кулгал деча ЦIечой ИбрахIимца.
— Шоашта хьалхашка латтача керттерча декхарех дувцал тхона, ИбрахIим.
— Регионерча моттига болх, РФ чубоагIача наха оттадаьча федеральни законаца, тIаккха вай республикерча законаца, дIахьош ба. Къахьега деза наькъаш хьоахаде эттача, уж дукха да тха балхаца. Эггара лоархIамегIа дар — нахацара гIулакх, цар бокъонаш лораеш, дIадахьар. Паччахьалкхен моттигаша боаггIача боараме шоай декхараш кхоачашде цатигарах дола дош къоастаде дезаш хул тха каст-каста. Наха шоай бокъонаш дIайовзийташ, малагIча оагIорахьа болх дIахьош ший хIама лораде деза, дувц оаха бахархошка.
— Цхьацца хIаман тIагIолла латкъа баьхкача нахацара болх мишта дIахьу оаш? Иштта латкъа воагIача сага малагIа кийчо хила еза?
— ХIара дийнахьа тIаийбу оаха уж нах. Каст-каста паччахьалкхен болх, моттигашкара кулгалхой вIашагIтехе, дIабахьа безаш хул. Иштта аттагIа да наьха хаттараш дашха. Дукха ха йоацаш, ЖКХ болхлойи, «Газпром Наьсаре» яхача моттигера къахьегамхойи хьабийха, къоастадир оаха цхьадола дешаш. Цхьа бала бувца хьатIавоагIача сагага, эшаш дола каьхаташ хила деза. Тха мугIарера гIулакх из дале, болхлоша гIо ду цу сага заявлени оттае, тIаккха дIахо из тохкаш болх дIахьу оаха. Электронни адресах а язде йиш я сага ший ала безам бар. Цу гIулакха оттадаь электронни адрес хIара денна болх беш да.
— 2022-гIа шу чIоагIа хала хилар берригача мехка. Цунга хьежжа, атта хиланзар из ха вай республиканна а. Шун балха вIалла Iоткъам хиларий цу хIамах, нахацара болх мишта лаьттар шун цу юкъа?
— 2022-ча шера тха аппарате нахагара 845 каьхат кхаьчар. 2021-ча шера лаьттача хьалага хьежача, бахархошкара заявленеш дукхагIа яр 2022-ча шера. ХIаьта уж, дукхагIча даькъе, Наьсарен-Кхаленна, Шолжа-Кхаленна чубоагIача нахагара яр. Бахархой хаттараш тохкаш, 14 моттиге дIадаха хилар тхо. 231 сага бокъонаш меттаоттаеш, царна доагIар къоастадеш, болх дIабихьар оаха. 426 каьхата тIагIолла, де дезар хьалхадоаккхаш, юридически оагIоно гIо деш моттиг хилар, 186 каьхат цу даькъ тIарча болх-моттигашка дIадахьийтар оаха, цар тохкаргдолаш, къоастаде дезача деша цхьа йист йоаккхаргйолаш. 531 паччахьалкхен моттигашка каьхаташ чуденнад оаха, бахархой хаттараш доашхаш.
— Эггара дукхагIа наха дагадоахка хаттараш малагIаш да?
— ДукхагIча даькъе наха дагадоахкараш ЖКХ оагIонца, чуIе фусам цахиларца, дарбанчера гIо эшарца, бехача наха доагIар къоастадарца дувзаделе хул.
— Цу хаттарашка хьежжа, малагIа болх дIакхухь оаш?
— Республикан правительствон, Къаман Гуллама болхлой юкъекхувлаш, цхьан кога тIа доах оаха уж гIулакхаш. Шоаш лаьрхIача хIаман тIехьа, цхьан бетта тхога хоам бу цар. Сага бокъонаш, законо юкъедоаладаьраш тохкаш къахьег цу наха, деррига а нийсача оагIорахьа дIадерзаргдолаш.
— Украинера тIема операци йолаелча денз, малагIа хувцамаш хиннад шун балха юкъе?
— ТIема операцен тIагIолла, цхьацца хувцамаш юкъедаьхкад тха балха. Цу юкъе дакъа лоацарий, цига тIахьехарий бокъонаш тохкаш къахьег оаха. Из операци йолаелча гIоне, цу наха, цар цIагIарбарашта эшаш мел дола гIо лоаттаде гIерташ болх дIахьу паччахьалкхено. РФ бокъонаш лораярах йолча моттига болхлошца, Госдума депутаташца, тIема гIулакха хьалхалаттарашца бувзам лелабеш, боккха болх дIабихьар оаха, есарала бига вай мехкахой мукъабоахаш. Цу мугIарера хаттараш дахьаш венар, цхьаккха аргIа йоацаш хьатIаэцар оаха. Цу юкъа, 20 каьхат кхаьчар тхога нахагара, 113 сага шоай бокъонаш къоастае дагахьа хьатIаухаш, къамаьл дир. Цу балха тIагIолла вIашагIъеллача, дерригача къамашта юкъерча форуме дакъа лоацаш хилар со Луганске.
— 2022-ча шера, оаш гIо деш, хьакхеллар кагирхой юкъарлен моттиг. Цунна хьалхашка лаьттача декхарех дувцал?
— Тхона чIоагIа лоархIаме хилар, укхаза из моттиг хьакхоллар. Кагирхой, студентий бокъонаш къоастаяра тIехьа вIашагIъелла моттиг я из. Кагирхой моллагIа долча хаттара жоп дала, из дашха кийча да тхо массахана.
— ДIадахача шера баьча балхах фу аргдар оаш? Укх шера малагIа декхар оттадаьд оаш шоашта хьалхашка?
— Де дезараш дукха дале а, кхоачашде аьттув баьннараш а кIезига дац.
Паччахьалкхено даггара къахьег, республикан бахархой хьал, бокъонаш тоае гIерташ. Итташ шераш хьалха денз хьадоагIаш дола цхьацца кхоачамбоацараш, ка техха, атта дIадаха аьттув балац. Паччахьалкхен ерригача болх-моттигашкара кулгалхой юкъекхувлаш, цхьалхадаха деза уж мо чоалхане дола гIулакхаш. ХIаьта из дукха къахьега, дукха низ Iобилла безаш болх ба. Тха таханара керттера декхар — республикан хIара вахархочун бокъонаш лораяр, кхоачамбоацараш юстардахар.