Кхоанарча тӀехьенна накъадаргдар
Турпалхой цӀераш йицлургйоаца болх дӀакхухь вай мехка
Боккхача тӀема юкъе вай котало яьккха 79 шу доалаш, тӀом лаьттача аренашкара цу бирсача деношта тешал деш мел дар лохаш, гучадоаккхаш бола бӀаьстанара болх дӀабихьар «МагӀалбикера чӀоагӀале» яхача, тӀема аренаш тохкаш лелача тоабо. «Дагалоаттама вахта-2024» яхаш, ерригача Россе дӀахьош болам ба из. 1942-ча шера МагӀалбикера моастагӀа аравоаккхаш лаьттача операцен юкъе, де доацаш байнарех лоархӀаш болча бӀухоех дисар лохаш, къахьийгар цига биззача бетта.
«Эггара хьалха Селий мехка яха, дӀаболабир мехкашта юкъерча экспедице ший болх. Ӏумаранаькъан Хайбулла хьалхалатташ йолча «Кавказ» яхача, тӀемах дисар лохаш йолча тоабо тӀаийцар ГӀалгӀай мехкара, Черсий мехкара, хӀирашкахьара, Лохерча Новгородера хӀама лохараш. «Даьхен сигале» яхача ерригача Россе проектага гӀолла дӀахьош, «Кавказера йӀайха сигале» яха мехкашта юкъера проект я из», - дийцар тха «Сердалога» «МагӀалбик» яхача тӀемах дисар лехача тоабанна хьалха латтача Дзейтанаькъан Беслана.
Селий мехкарча Кумторкалински кхале Сарыкумски гӀомараш оалача доазон лакхера чудежар советски фецара ши кема. Уж лаха эттар «Кавказера йӀайха сигале» яхача проекта доакъашхой. Советски фецарча кемаех йиса оатхалаш гулйир цар, массехк дийнахьа болх баь. Цул тӀехьагӀа, балкхарой мехкарча Терски кхале бахар «Къаман дагалоаттам» (Балкхарой мохк), «Курган» (Лохера Новгород, «МагӀалбик» яхача тоабай доакъашхой. ХӀирий мехкаца хотталуш уллача доазон лакхе, сигала лаьттача тӀема юкъе моастагӀаша чудайта хинна советски фецара кемаш лохаш хилар уж. ДӀадахача шера дӀаболабаь болх бар цар дӀахохьош хиннар. Цигарча бахархоша хьалха дийцачох, фашисташа ши кема чудожадаьд цу доазон тӀа. Йоккхача топа чудехкаш дола лента, кемах йиса тайп-тайпара оатхалаш корайир царна, шин дийнахьа болх дӀабихьача. ДӀабахача бетта республике юхакхаьчар «МагӀалбикера чӀоагӀале» яхача тоабан къахьегамхой. Де доацаш байнараш лохаш къахьега лаьрхӀа бар уж. Терски хребет оалача моттиге, фашисташта духьала латаш, вахар хаьдача ворх бӀухочох дисар хьааьхкар цар, ялх дийнахьа болх баь.
«Вай «Сердало» газетаца бувзам лоаттабеш, цо хьаллоацаш дӀахьош массехк проект я республикерча тӀемах дисар лехаш лелача тоабан, - аьлар Дзейтанаькъан Беслана. – Царех цаӀ я «Кавказера йӀайха сигале» яха мехкашта юкъера, Селий мехка, Балкхарой мехка, иштта кхыйолча моттигашка къахьегаш хьайоагӀа проект. ХӀама лохаш бола болх тхона ма хетта дӀабодац, хӀаьта а дог диллац оаха. ТӀатеӀӀа дӀабахьа безаш боккха болх ба из».
Цун тӀеххьа къахьега йолаелар республике «Терски доазув» яха Ставрополера, Самарера, Нохчий мехкара, ГӀалгӀай мехкара тӀемах дисар лохаш бараш чубоагӀаш йола тоаба. Шин кӀира болх беш баьхка, 26 бӀухочох дисар хьааьхкар цар, тӀема аренашкара. БӀухочун хинна майдилг корайир цхьан моттигера. Цу тӀа латта йоазув тахка аьнна Москве Ӏояхьийтар из. 2000-ча шера МагӀалбика кхалерча Вежарий-Юртара корайир малав ца ховш вола летчик дӀавелла воалла моттиг. Цу хана денз къахьегаш ба «МагӀалбик» яхача тоабан къахьегамхой, цу лётчика истори довза гӀерташ. Цигарча бахархоша дийцачох, гуржий мехкара бӀухо ва цига дӀавелла воаллар. Дукха къахьийгад, из мичахьара ва ха гӀерташ, бакъда тахан гучадаьнна цхьаккха хӀама дац. Кастта шакӀах даь сийленг оттаде лерхӀ цу моттиге. ЛоархӀаме йолча кагирхой проекташка гӀолла Дзейтанаькъан Ювсапага кхаьчача гранта рузкъах оттаде лерхӀ из сийленг. Цун гонахьара доазув а тоадергда болхлоша. Малав ца ховча, гуржий мехкара ва яхача бӀухочун цӀи тахка дагахьа гуржий мехка каьхат дахьийтад; МагӀалбикера фашист вохавеш лаьттача операцен юкъе дакъа лоацаш масса гуржий лётчик хиннав тахка, аьнна. Цул совгӀа, бӀухоех дисар ДНК- экспертиза яккха аьнна, Лохерча Новгороде Ӏодахьийтад.
«Доккха баркал ала лов сона, «Курган» яхача тоабан болхлошта. Из бӀухо хьаохкаш, цул тӀехьагӀа ДНК яккха дӀавохьийташ, тхона гӀо дир цар», - дийцар Беслана.
«ГӀалгӀайче - турпалхой Даьхе» яха мехкашта юкъера проект я вай мехка дӀахьош. Цу проекта тӀа къахьегаш да «Сердало» газет, «Курган», «Казначей» (ГӀалгӀай республика), «МагӀалбик» яха тӀемах дисар лохаш йола тоабаш, иштта «МагӀалбикера чӀоагӀале» яха музей. Проекта хьалхашка латта декхар - боккхача тӀема юкъе вахар хаьдача бӀухой цӀераш меттаоттаяр, царех дисар хьалахар; къаман вахаре, боккхача мехка цӀаккха а бицлургбоаца болх дӀабахьар. Вай мехкадас Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас соцам баь, хьакхелла проект я из. Шеко йоацаш, чӀоагӀа лоархӀаме болх ба тӀема исторен тӀа цар дӀахьор. Доккха, дӀаьхий истори долаш мохк ба ГӀалгӀайче. Укхаза моастагӀчунна духьаллаьттаб деналах бизза хинна майра бӀухой. Тахан вайна, тӀехьа тӀакхувргбарашта довза деза мехка истори, сийдолча турпалхой цӀераш. Къаман беркате Ӏадаташ, оамалаш лораеш, беркатеча наькъаш тӀа къахьегаш, дӀадаха деза вай, къаман эздий къонгаш биц ца беш!
