- Руслан Алиханович, хьо хьатӀавена дукха ха еце а, вӀаштӀехьадаьннараш кӀезига доацилга гуш да. Дувцал, малагӀа гӀулакхаш эггара керттера хет хьона тахан?

- Наьсаре вай мехкара эггара йоккхагӀа йола шахьар я, 130 эзар совгӀа нах бах укхаза тахан. Кхоачамбоацараш дукха да шахьаре, 300 млн совгӀа кредит да тахан тӀалатташ. Балхаш боаггӀача боараме дӀадахьа аьттув цабаларах къахьегарашта хьалхашка декхарийла яхай администраци. Цу юкъе я урамашкара сердал, наькъаш, иштта кхыдараш. Со хьатӀавенача дийнахьа денз, къахьийгарашца суде ухаш, из гӀулакх тоаде гӀерташ лелаш 70% Ӏолохде аьттув баьннаб тха кредит. Болх дӀахобахьа безаш ба, администрацена тӀера йоала ийца ахча дӀадаккха деза. Иштта доккхача кхоачамбоацарех да тишъенна, хувца езача хьале моццагӀе кхаьча хин турбаш. Нах сов дукха леткъаш, боккха болх ба оаха «Хий лоаттадеча оагӀонцара цаӀ вола оператор» яхача ГУПаца дӀаболабаьр. Из болх йистебаьлча, асфальт ба Ӏобилла безаш. Бахархошта, хьакимашта юкъе бувзам цахилар да дикка хало еш тахан. Шоашта тӀалатта хьатеха декхараш дӀатакха раьза бац нах. Из деррига цхьан кога тӀа даккха дезаш да, кхоачамбоацараш юстартетташ лела ха сога е са тоабанга яц; цудухьа, салоӀам боацаш, дикка ха яххалца къахьега дезаш хул хийла.

- Шахьара керттерча наькъий хьал мишта латт тӀаккха тахан?

- Наькъаш даггара тоадеш латт, 11 урам ба укх шера тоабе лерхӀар: Гороводжева цӀерах бола 4800 м кхоачаш бола урам, ЦАО Машхой цӀи лелаю урам (3000 м), ЦАО Мужахой цӀерах бола урам (2680 м), ЦАО Гурьевски урам (1250 м), Аьлтий-Юртара Ӏискхий Лорса цӀи лелаю урам (1100 м), Наьсарера Фабрични оала урам (550 м), Красноармейски оала урам (350 м), ЦАО Поляничко урам (200 м). Иштта дукха моттигаш я наькъашкара кӀоагаш дӀадикъа дезаш. Керттерча урамашка болх дӀаболабаь бодаш ба карарча хана. Къаман проектага гӀолла 720 бера лаьрхӀа ишкол хьалъяьй шахьаре, цига дӀатӀабодаш никъ билла беза. Укх шера чакхдаха лаьрхӀа дацар тхо уж балхаш, бакъда инвесторга гӀолла ши кӀира хьалха боккха болх чакхбаьккхар. Иштта лампаш йохка еза цига, сийрда, хоза цхьаькха урам хургба вай шахьаре тӀаккха. Къаман проектага гӀолла асфальт билла лерхӀ Алханчуртски оалача урам тӀа. Ах никъ укх шера, вож дакъа тӀадоагӀача шера тоадергда, ГӀазданаькъан цӀи лелаеча 800 метрага кхоачача ураме керда хин турбаш чуйоахкаргья. Иштта Газпрома болхлоша тоаде лерхӀ Итазанаькъан, Ингушски оала ЦАО урамаш. Ер шу доладелча асфальт биллар 700 метрага кхоачача Заводской оалача урам тӀа, иштта къаман проектага гӀолла куц тоадир Аьлтий-Юртарча Ӏарчакханаькъан цӀерах болча урама. Укх шера тоае лерхӀ эггара кертера йола моттигаш, кхыдола наькъаш а паргӀатадаргдолаш. Хоза денош мел латтача хана, дӀабахьа безаш ба шахьарера болх.

- Котало яьккха 80 шу дизарга мишта кийчлу шахьар?

- Де лаьрхӀараш дукха да, ерригача шахьара моттигаш эргайоахаш болх дӀахьош латт. БоаггӀача боараме дӀадахьа дезаш цӀай да Коталон ди. Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема доакъашхой сурташ тӀадола 200 совгӀа гата хьалтехад шахьаре. СВО, боккхача тӀема бӀухой никъ гойташ 13 экран я шахьаре, кастта кийча хургья ерригача шахьаре йогӀаргйола 1000 байракх. 18 гӀатах латтача цӀен тӀа кхо метр дӀаьха цхьацца алап долаш «Коталон 80 шу дизар» яздергда. Коталон аллее лостам беш болх дӀахьоргба. Иштта боккха болх дӀахьоргба Базорканаькъан цӀерах болча урам тӀа. Москверча фирмаца дувцаш да тхо, Т-34 яхача цӀихезача танка кеп эца лаьрхӀа долаш, иштта парад хургья, арара кухни йоаржаергья хьаьшашта лаьрхӀа. «ФАД КАВКАЗ» яха никъ мелаб дагӀа бӀоагӀий да кийчде дезаш. Коталон байракх, иштта кхыяраш я хьакхача езаш, ерригача шахьаре ядаргья уж. Къаьстта йоккха терко ергья Коталон цӀи лелаеча, вай цаӀ мара ца виса тӀема доакъашхо вахача урама. Геттара хоза куц хувцаргда цун, даггара болх беш боахк цига тахан. ХӀара хӀама дег чура, дог лазаш, истори дагалатташ деш да тахан. Котало гаргайоалае гӀерташ, лаьттараш вай дегашка баха беза массахана.

- Доккха кӀоагаш, Ӏамарч латташ хул хийла наькъашка. Цу гӀулакха тӀахьожам бер малав?

- 2023-ча шера денз, хицара балхаш «ЦаӀ вола хин оагӀонцара оператор» яхача ГУПа тӀалатт. Болх йистебоаллашехь, никъ тоабергболаш тӀахьожам лоаттабу оаха тахан. Иштта тоаде дезача урамашкара хин турбаш хувца, аьнна, тӀадиллад аз. Алханчуртски оалача урам тӀа из болх дӀаболабаьб. Турбаш телха мел йолча моттигашка чакхбаккха безаш боккха болх ба из. Вай дицде йиш яц, Наьсаре 1781-ча шера хьакхеллай, хӀаьта бӀарчча шахьар санна дегӀая тӀехьарча шерашка мара йолаеннаяц из, сога хаьттача. ДогӀан хиш Ӏочуухаш кӀоагаш хиннадац вай, цхьа геттара хиш чухьедаш моттигаш-м яц вай, цхьацца кхоачамбоацараш хиннача моттигашка болх дӀахьош латт оаха. Шахьара рузкъах догӀан хишта лаьрхӀа канализаци е тхо отте, кхо шу хьалххе деррига ахча цу гӀулакха дӀадахийта дезаргда тха. 1 млрд совгӀа ахча да дӀалоацар, цудухьа тахан могача тайпара юстардоах кхоачамбоацараш.

- Шахьара урамашкара лостам боаггӀача боараме лоатталой шоана?

- Сона чӀоагӀа лоархӀаме да, шахьара хӀара вахархо цӀенача, хозача наькъашка гӀолла ког ловзаш лелар. ХӀара Ӏуйран айса гобоаккх аз ЖКХ болхлоша хьийга къа малагӀча боараме да хьожаш, кӀезига сабар дича сай гӀончан дӀатӀадулларгда аз из, бакъда хӀанз се лел со. Эшаш йола машинаш йоацаш хала дар юххьанца, Даьла низаца «Чистодор» яха машин лизингах эца аьттув баьлар тха, хӀанз дуккха паргӀатагӀа я. ДӀахойодача хана а, эшаш мел йола машинаш эца лерхӀ оаха, ЖКХ штат а дӀашерйир. Геттара чӀоагӀа сатем боабаьрех да, бокъо йоацача моттигашка нувхаш Ӏоувттаяр. Интернетага гӀолла дайна хургда шоана, оаха царца къовсам лоаттабеш леладер. 30 камера оттаяьй шахьаре цу гӀулакха тӀахьожам бе, 15, 20 нувхаш дӀакхувса моттигаш дӀаяха аьттув баьннаб тха, из бахьан долаш. Камерашка гӀолла машина номерашка хьаже, гӀод тох оаха шахьара куц толхадерашта. Теша лов, дукха ца говш Наьсаренах цӀена, лостаме шахьар хургхиларах. Шахьаре тахан 80 вӀаштӀара даь цӀа да, доал деш доацаш. Геттара чоалхане лоархӀ аз из гӀулакх. Бахархой ахча хьатела раьза бац, шоаш а цхьаккха хӀама диц. Мехкадас тхона хьалхашка оттадаь декхар да, керда бутт хьатӀакхачале, къахьегаргдола компанецара гӀулакх чакхдаккха, аьнна, хӀаьта уж хьачубагӀац бахархоша болх дӀабахьарах ахча хьа ца теландаь, цудхьа муниципальни компани хьакхолла лаьрхӀад оаха. Иштта йола цхьа компани хьакхелла, 46 цӀа цунга дӀаденнад. Юхедисача цӀеношцара кхоачамбоацараш юстардаьха дӀахо дӀахьоргба из болх ер бутт чакхбалале.

- ХӀама йохкаш йола моттигаш дукха я Наьсаре; бакъда, хӀама хьадерий йоал ца телаш болх бе аьттув боал къайлагӀа, царна духьала фу ду оаш?

- Даггара дӀахьош ба цу мугӀарера болх. ЛаьрххӀа къахьегама комисси я из гӀулакх леладеш. Эггара хьалха дӀаязбала безилга дӀахайт оаха; дӀахо гӀод тоха дезачунна гӀод тох. Болх тӀатеӀӀа дӀахьош ба, шахьара рузкъа 26%-га кхоачаш айденнад тӀехьарча хана. ДӀахо дикка дӀабахьа эшаш боккха, чоалхане болх ба из.

- Хьога хаьттача, хьаьшашта эггара хозагӀа хетаргйола моттигаш малагӀаш я Наьсаре?

- Сона-м шахьара хӀара миӀинг хет хоза, дега паргӀата, хӀаьта хьаьшашта эггара хозагӀа хетаргдар Ӏам бола доазув да аьнна хет сона. 2024-ча шера ерригача Россе толашагӀа йолча проектий яхьашка котало яккхарах, тоаеш латт тахан из моттиг. Массане бӀарг тӀаотташ моттиг хургья цох кастта, чкъаьрий лувца паргӀата моттигаш йолаш, салаӀа доазош, берашта ловза моттигаш, кхыметтел хи тӀара ресторан йолаш. Иштта боккха болх дӀахьош, тоаеш латт Малсаганаькъан КӀарцхала цӀерах йола парк. Болх чакхбаьлча, дукха нах тӀалатташ, хоза моттиг из хургйолга тешаме да. «Туризм», «Шахьара моттигаш тоаяр» яхача къаман шин проектага гӀолла дӀахьош ба из боккха болх. ДӀадахача шера гӀандаш хийца, ахкан библиотека хьайийллаяр оаха цига, хӀаьта укх шера кхера Ӏотеха, цига латташ дола сийленг тоадаь, моартала куц хийца, дукха балхаш да дӀадахьа дезараш. Кхаь бетта къахьийгача йистебала мег из болх. Федеральни проектага гӀолла кхы а йиъ моттиг тоае лерхӀ оаха: Базорканаькъан цӀерах йола проспект (Сбербанкагара Коталон аллеяга кхаччалца), кхера Ӏотохар, сквер хьаяр, Ӏарчакханаькъан цӀи лелаеча урам тӀа гӀашлой никъ биллар. Машинашта наькъаш деш, хийла гӀаш лелараш бицлу вайна, гӀашлой никъ хилар лоархӀаме да шахьаре. Болх дукха ба, тхо хӀанз дӀадолалуш мара дац.

- Рамадана бетта хоза боламаш дӀакхухь оаш Даьла духьа, дӀахо дисача деношка хургдий уж?

- Шеко йоацаш хургда! Хала боахка нах болча ух тхо эггара хьалха, цар дог хьаста гӀерт. ПӀаьраска дийнахьа йоккха кхетаче хилар шахьаре, администраци юкъе йолаш. Цу дийнахьа берий дог хьоасташ 200 совгӀа совгӀат дийкъар оаха. ДӀахо, хӀара дийнахьа кхоъ, пхиъ дезал болча ухаргда тхо гӀо ийца. Сона чӀоагӀа боча я вай республика, Наьсаре, айса укх моттиге мел йоаккхача хана, сайна могар де хьожаш, латтаргва со.

- Баркал хьона, Руслан Алиханович. Аьттув боаккхалба хьа Дала! Хьай дага мел латтар кхоачашде низ кхоачалба!