Ишттача хьехамца кхебир Мужечарча Даленаькъан Хьусенеи Гошмоахаси шоай дезал. 9 йиӀиг, 6 кӀаьнк ураоттавеш дукха низ Ӏобилларех бар тахан вайна юкъе боаца уж беркате нах. 15 дезалхо ураоттавар яхар фуд дика кхетадергда вайна юкъерча моллагӀча сага. Хьалкхебарал совгӀа, бизза къаман нах, эздий бахархой царех хургболаш дикка къахьега деза. Шоай вахара никъ мишта бар дийцар тха газетага Хьусена Марета.

«Бойлахьа висар са да. Наьна кер чу воаллаш висар из, да дӀаваьнна. ДӀадахача бӀаьшере хиннача Граждански тӀем тӀа вахар хаьдар са даь-даь. Цхьаь волаш ше леларга хьежжа; боккхача, барт болча дезалах хьагаш, кхийнав из. ХӀаьта из Даьла къахетамца иштта хилар! Эггара дикагӀа йола новкъост хинна, уллув лаьттай цун ший цӀен-нана Эрселганаькъан Османа Гошмоаха. Вайна юкъе лакха начӀал долча сагах оалача тайпара, цун кулгашта хьаде ца ховш хӀама дацар… Дошо ши кулг долаш саг я оалар цох массахана. Дала кулгаговзал енна саг яр са нана. Тхона массанена барзкъаш тегарал совгӀа, цу юрта мел болча наха маха боаккхаш ягӀар из. Маьре мел йода йоӀ цо хӀамаш тегаш кийчйора, хийла чокхи тӀехьа тегар цо нускала. ХӀара дезал цхьа зӀамига ишкол я-кх! Дезалера хьаэц вай оамалаш, деррига гӀулакхаш. Хьинар долча нанна бӀарахьежаш, иштта болча наькъ тӀа хьалкхийра тхо а. Дала дегӀадале, хӀаравар ва-кх цхьан хана дезала нана, да хинна тӀехье ураоттаяра говзал йовза езаш… ЧӀоагӀа кӀаьда, сабаре саг яр тха нана. ТӀадувхачох, дуачох тхо хьегаргдоацаш; дукха къахьийгар цо. Шоайла дикагӀа бахарашка ца а хьежаш, халагӀа леларашка хьежа деза шо массахана, яхаш, хьалхадоахар цо, тха дегашка курал ца йижийта гӀерташ. Оаз айя из тхоашта тӀачайха дагадагӀац сона; кӀаьда, сабаре хьехар деш, саг яр из».

Марета дувц, нана хинна се дӀаэттача, цул тӀехьагӀа массехк студент лелаве везача кхаьчача мара ма дарра кхетаданзар аз, мел низ, хьинар ийшад тхоай даьна, нанна цхьатарра 6-7 саг студент вола 15 сагах латта дезал лелабе. 2015-ча шера вахар хаьдар Османа Гошмоахий. Хьусен дӀаваьнна пхи шу даьлча, Даьла кхеле дӀайийрзар из. Са турпалхочун да, аз лакхе ма аллара, бо долаш кхийнав. Ший ханара нах санна, мехках ваьнна, дуне гӀийла диарех ва. Геттара хала хиннад из ди, къаьстта цун дега… Къам мехкахдоаккхача саькура бетта 23-ча дийнахьа, гаьна лоамашка уллача хӀама йохкача цхьан моттиге тӀахьожам бе ваха хиннав из. Ер цӀакхаьчача, Мужече яьсса лаьттай… Ма унзара хӀама да из, уйла е эттача а! Дезалах дӀакхетар духьа, ше цхьаь наькъа ваха араваьннав из. Даьхенах са доаллаш, чӀоагӀа цох хьегаш, яьккхай Хьусена хийрача мехкара ха. Ший аьттув боаллашехь, 1958-ча шера мехка ваьннарех ва из.

«КӀаьда оамал йолаш, къахетаме хиннавале а, хӀаман боарам лорабеш, тхо дерригаш къахьега Ӏомадеш вар тха да. ЧӀоагӀа хам бу аз тахан цу хӀаман. Къахьега Ӏомаваьча сага кхетаду; сабарца, хьинаре къахьегарца дикка гаьнавала йиш йолга. Халонаш иштта Ӏоткъаме хетац, хӀама хьаде Ӏомаваьча сага. Керттердар, кхерам юстарбаьккха, тӀатеӀӀа къахьегаш дӀавахар», - дувц Марета. Цо тахан дика кхетаду, берригаш барт болаш, цхьана хиларца мара дезала хӀама тоа ца лулга. МоллагӀа декхараш иштта хала хетац, берригаш цхьа барт хинна дӀаэттача.

«Деша ягӀача хана а, ма хулла сихагӀа, вӀалла аьттув бале, ханал хьалха сай сесси дӀа а енна Мужеча цӀакхача гӀертар со; цӀагӀарбарашта йол хьокхача, оасар деча, ялат чуэцача новкъостал де. Бера хана денз, кхетадора аз, берригаш цхьана хилча, деррига тайжжа дӀагӀоргдолга. Иштта дувцаш, кхедаьдар тхо дас, нанас. ЮстартеӀа Ӏемаяцар со.   Цу тайпара лораду аз, тахан сай ишколерча тоабанцара гӀулакх. Наха уллув хила веза, къахьега дезача моттигера вада ца гӀерташ», - дувц Марета. Тамашийна говзал ший дегӀаца йолаш, хьаькъалах йизза саг хиннай цун даь-нана Шишха а. Шишха яхар-м цун цӀи хиннаяц, наха цох иштта оалаш дӀадаха дош хиннад. Шиш болаш ва оал-кх вайна юкъе, цхьа лакха лерхӀам, начӀал, говзал йолча сагах. НийсагӀа аьлча, цӀенхаштача сагах. Цу уйланна тӀатайжа аьнна дӀадахад цу кхалсагах оалаш хинна из дош. Боккхий нах а тӀехьа цунца дагабала ухаш; чӀоагӀа хьаькъале, сабаре, фийла саг хиннай из. Марета нана Гошмоаха ший маьр-наьнаца чӀоагӀа барт болаш, цо аьнначунна тӀехьа йолаш яьхай. Цо аьннар аз хьадича, цӀаккха а гӀалатъялац со, оалаш хиннад цо. ЧӀоагӀа нийса хилар эггара хьалхарча виӀий-воӀах Гириханах цо аьннар а: «Дикача моттиге дешийта деза Гириханага. ЗӀамагӀбараш цунгара масал хьаийца, цун тӀеххьа дӀагӀоргба». Даьла низаца, иштта хила а хилар дӀахо. Хьусена, Гоашмохий беррига дезал дикача моттигашка дийша, беркате балхаш карадерзадаь дӀабахар.

«Даьна, нанна хало ца хилийта, деша вагӀаш шийна эшаш дола ахча Шолжа-ГӀалий тӀарча товарни коа вагонаш йоассаеш, доаккхар цо. Иштта хала ше даьккхача ахчах, зӀамагӀа долча тхона тӀормиг биззе мерза хӀамаш яхьаш, цӀавоагӀар из. Студент хинна, дезала юкъера дӀаараваьннавале а, ший тӀахьожам мелбалийтацар цо. Ше цӀавеча тхога диктант яздайташ, керда байташ Ӏомаяйташ, къахьегар цо. Шолжа кхален 5 ишколанна кулгал деш хьавенав Гирихан. ХӀетта хьайийллача, кердача дешара моттигашта кулгалде хоржар из, цу балхацара цун говзал йовзаш. Дешарцара болх боаггӀача боараме хьаоттабе, дӀабахьа дика аьттув боалар цун», - дувц Марета.

Укх шера йоккха сагото кхаьчар цар массане дегашка. Даьла кхеле дӀавийрзар воккхагӀа вола цӀен дезалхо Гирихан. Цхьана кхийнача йижарашта, вежарашта хийла хеталу, вӀалла а къастаргбоацаш санна, из ди духьалъоттаде ловш цахилар да-кх иштта хеташ хилар. Бакъда хӀара сага вахара никъ хада безаш ба, Дала енна ха кхоачаелча. «Боккъонца бойла диса бераш санна, дар тхо дерригаш, хӀана аьлча да, нана дӀадаьнначул тӀехьагӀа, царна когаметта лаьттавар из, тхона массанена доал деш, эшачунга хьожаш», - йоах са турпалхочо. 17 шу даьнна волаш Нохчий мехкарча университета физиках, математиках йолча факультете деша эттар Гирихан. 22 шу даьлча тӀехдика из чакхъяьккха, ше вахача юртарча ишкола кулгалде хержар. Хьехархочун никъ хержар цу дезалерча кхы а ялх сага. Цар дезалерча наха хьехархой болаш къахьийга ха хьаийцача, тахан 190 шерга кхоачаш я. 40 шу ишколерча балха Ӏодиллад Марета ше а. Низах, деналах, къахьега чам хиларах йизза йолча цу кхалсага бӀарахьежаш; аз кхетаду, ше мел даьр цо, вӀалла хало йоацаш, дог ловзаш леладаьлга. 

Ишколе дийша йоаллашехь, йолаеннай Марет болх бе. 1982-ча шера дийша яьннача хана, 17 шу даьнна яр из. Бухгалтера гӀулакх цо Ӏомадар ловш вар  да. Тика чу отчёташца новкъостал дора цунна йоӀа, цига гӀолла, тӀехьа тӀайоагӀача хана, сох бухгалтер гуш хиннавар из, бакъда, цун дего хержар из дацар. Деррига мишта дӀадоладелар аьлча, хӀетта дийша ваьнна тха юртхо Дикажанаькъан Мухарбик вера, Мужечарча ишколе математика хьеха. Йоккха юкъ ялалехь, Мужечарча а Оалкамарча а цу хана цаӀ хиннача администрацена кулгалде оттавир из. Оалкамарча нахаца кхетаче дӀахьош бахархой леткъар цунга, юртарча ишколе математика хьехархо воаца массехк шу да, яхаш. Цо сога аьлар: «Марет, заочно хьехархой институте деша этте, Оалкамарча ишколе математика хьеха гӀо», - аьнна. БӀаьстан тӀехьарча бетта 17 шу кхаьча хиннай йоӀ, хӀаьта Мухарбика цунга бераш Ӏомаде гӀо яьхад. Со раьза хиланзар цу гӀулакха, ма дарра аьлча, хьехархой наькъ тӀа гацар цунна ше цу хана. Бакъда Мухарбик вешийга Гириханага гӀолла тӀатеӀаш хиннав. Юххера а, бувваьнна вахача Гириханагара каьхат хьаденнад Маретага. Цу тӀа яздаь хиннад: «Са сий ца а доадеш, балха араяла!». Кхы де хӀама доацаш араяьннай из балха. Хьалхара ди цӀаккха а цунна дицлургдарех дац. Цу хана хӀанз санна никъ бизза автобусаш, «газелеш», таксеш мича лелар. Ӏуйран пхи сахьат даьлча Шолжа-Шахьарера арайоалаш йола автобус 6 сахьат даьлча хулаш хиннай Мужеча, ворхӀлагӀчох ах доаллаш дӀакхоачар цунца Оалкама. 

Балха из дӀакхаьчача, урокаш йолаяла кхы а цхьа сахьати ах сахьати ха юсаш хиннай, ара боад а латташ. Пешкаш сага хьаена техничка, ишкол лораеш вола болхло мара саг хулаш хиннавац цига. Хьехар дир цунна, Марета хьалах кхийттача кхалсага: «Берашца кӀаьда ма хилалахь! Хье классе дӀачуйодача хана, елаш йоацаш, кӀеззига цӀимхаро йолаш дӀаотталахь, Ӏа хьай кӀаьдал гучайоалийте, дӀадаьннад хьадар, ладувгӀаргдац хьога бераша». Нанас йоӀага дийцачунца, товш дацар цо дийцар. КӀаьда, Ӏимерза, безаме хилалахь, иштта хьо хуле мара ладувгӀаргдац хьога бераша, аьнна, хьехар даь, наькъ тӀа яьккхаяр из нанас. Классе дӀачуяьлча, ший кара хӀама доацаш, елаелар из. 

Цхьа бакъдоацача, кӀеззига беламе долча хӀамах тара хетар цунна ше леладер. Селхан ишкол яьккха яьнна, ший ханнарча барашта хьеха эттаяр из, дийша йоацаш. Дег чу Ӏодужаш дацар из хӀама. Бакъда деррига хийттача тайпара кхераме хиннадацар. Нанас хьалхадаьккхар накъадаьлар цунна. Берашца барт, безам хоттабелар цун; уж цунна, ер царна раьза йолаш дӀадодар деррига. Берий ноаной а тӀехьа хьаухаш хиннаб цун урока тӀа багӀа, цӀагӀара болх берашта дӀахьеха аттагӀа хургдолаш ух тхо, яхаш. ХьатӀакхаьчар цун деша отта еза шу. Кулгалхочо дехар дир цунга, заочно мара дӀачу ма ле каьхаташ, аьнна. Бераш хьога Ӏемад, болх а дика дӀабода хьа; дешари болхи цхьана дӀадахьа деза Ӏа, яхаш хиннад цо. Юххьанца иштта дир цо. Бакъда мархех тела йовлакхаш эца нанас ше Шолжа-ГӀалий тӀа яхийтача, хувцаделар деррига. Цхьаккха сагаца дагаяьнна йоацаш, ший каьхаташ заочни моттигера очни дӀачуделар цо. Дас сабаре дӀатӀаийцар из… ЙоӀ дӀачакхъяргьяц, аьнна, хийттадар цунна, хӀана аьлча цига деша оттараш дуккха дукхагӀа бар. Цар цӀагӀара цу хана очно деша вагӀаш ялх студент хиннав, из а ӀотӀакхийтача, атта хургдацар уж берригаш лелабе, эшар лоаттаде. 

Бакъда, Даьла къахетамца, экзаменаш дика дӀаяла аьттув баьлар Марета; цул совгӀа, стипенди а хьожадир цунна. Деша дӀаотташ хиннараш 101 саг вар, бакъда дипломаш 37 сага мара хьаэцанзар. Деша яггӀашехь, Шолжа-ГӀалий тӀарча № 6 йолча ишколе болх бир цо. Дийша яьлча, ший юртарча ишколе хьеха яхар. Маьре яхача, цӀен-даьца Красноярске дӀаяха, цига а хьехаш хилар. 1998-ча шера Шолжа-Шахьаре дезал баха хайшача, цигарча ишколе математика хьеха араяьлар. Цу хана денз, цига къахьегаш хьайоагӀа хьинар дола кхалсаг. Дуккхача шерашка болх беш, вахарерча хувцамашта духьалъувтта езаш хиннай из. Дешара оагӀонах а хьокхаденнад, дунен тӀара таханара доккхий хувцамаш. Ишттача хьале из деррига оттаргдолга цунна хайнадаларе, пхи шу хьалха бита хургбар цо ший болх. Бераш тахан деша ловш дац. Деррига а интернетага гӀолла да цар. Хьехархочунца боккха лерхӀам хинна ханаш дӀаяьннай, хувцаденнад шедар. Царга хаьттача, моллагӀча хаттара жоп дала «Яндекс» хилча, деррига тоъаш да. Цунга хьежжа, царцара бувзам а хала ба, хала да царга кхыча тайпара уйла яйта.

Ший балхацара кӀоаргаленаш йовзийташ мел йолча курсашка ухаш, кердадараш довза гӀерт из тахан, ший болх лерттӀа дӀагӀоргболаш. Хоза кхедаь, боккхийбарашцара лерхӀам лорабу бераш а долаш да, бакъда, дукхагӀдараш тахан шоай хьаькъалца даха гӀерташ, шоашта хетар мара нийса ца лоархӀаш да. Даьшца, ноаношца боаца лерхӀам; хийра нах болча хьехархошца а мича хургба. Цу хӀаман духьала болх лелабе беза тахан массане цхьатарра. Хьехархой болх вӀалла ца хиннача беса халача оагӀорахьа бийрзаб тахан. Цу тайпара я Марета уйла. Цо белгалдечох, хьехархо вола саг массахана ший моттиг, болх тоабергбараш довзаш, карадерзадеш, тайп-тайпарча кхетаченашка дакъа лоацаш, дӀаваха веза. Иштта мара йовзац цу балхацара кӀоаргаленаш. Тахан Марета еннай «РФ дешара оагӀон лоархӀаме болхло» яха цӀи, къахьегама ветеран, эггара лакхарча лагӀан хьехархо я из. «Укх шерара хьехархо», «Эггара дикагӀа вола классан доал дер», «Сага кхетам балар», «Сона дукха еза математика» яхача, иштта кхыйолча яхьашка дакъа лоацаш хиннай из. «Сириус» яхача дешара моттиге ахаро а боккха пайда баьб цунна балха тӀа. Вайна ма харра, «Сириусе» программаш дӀакхухьараш РФ Ӏилман оагӀонцара дикагӀа бола, гаьнабаьнна хьехархой ба. МоллагӀа дола хӀама керта чу дикагӀа соцаргдолаш, байташ дагахьа Ӏомае йолаелар из. Геттара дукха еза цунна вай къаман йоазонхой байташ.

Хьусена Марета дувцачох, хьехархочун болх тахан боаггӀача боараме лоархӀаш бац ахчанга диллача а, кхыйолча оагӀонашка диллача а. Цунга хьежжа, дезал ураоттабе эшараш дукха долаш, тахан ишколера ваьлча кхы а дӀахо болх хьаийбе безаш хул хьехархо. ХӀаьта вӀалла салоӀам боацаш, дӀахьоча цу гӀулакхо хьехархочун дог ханал хьалха кӀаьдду, оттаву. Массане кхетаде деза цхьа хӀама - хьехархочун, дешархочун, цар даьшта, ноаношта юкъе  бувзам, барт, безам ца хуле; дешара хьал ма хетта хьаотталургдац. ВӀалла а кхоачалуш доацача каьхаташцара декхараш цахаддаш тӀадехкаш, балхацара чам боабе йиш яц вай хьехархочун. Иштта хет из йоккхача хьехархочунна.