«Вай дегашка даим яхаргья гӀалгӀай, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема турпалхой, цӀераш. Царех дукхагӀчар Даьхе бахьан долаш шоай синош дӀаделар цу тӀем тӀа, царна карагӀдаьннар цӀаккха а дицлургдац. ХӀара шера вай дезду Коталон ди, цу тӀема мугӀарашка лаьттараш дагабохаш. Вай доаккхал ду царех, вайна сийрда кхоане йита дӀабахача турпалхоех, царна карагӀдаьнначох.

ХӀара гӀалгӀай фусаме чубера из тӀом. Вай сий долча къонгаша шоай дакъа юкъедихьар цунна, Котало йоаккхаш, вай баркал оал царна из бахьан долаш.

Вай, ноахалгара ноахалга кхоачадеш, дӀадала деза из сийдола гӀулакх, царна довзаргдолаш, доаккхал дергдолаш, шоай даьшта карагӀдаьнначох. Цудухьа сий ду моттиг хургья хӀанзчул тӀехьагӀа «Дагалоаттама Беш», - аьлар «Сердало» газетага, тхоца къамаьл деш, Хутенаькъан Ӏамархана.

Из духхьала ший балхах чуийна воаллаш саг ва. Цун хьамсарча, лакхача моттиге уллача юрта, «Культура» яхача программа чудоагӀаш, дукха ха йоацаш, хьалдаьд культуран цӀа. Цигарча къахьегамхошта кулгал деш ва ший гӀулакх дика довзаш вола Ӏамархан; цо, хоза а хеташ, бу из болх. Культуран цӀа вӀалла хьа а дийлладацар, цо боккхача безамца цигара болх дӀаболабеча хана. ГӀалгӀайчен лоаман кхале дегӀайоагӀаш хилара дика белгало яр из. Мажита Ӏамархан волавелар тайп-тайпара проекташ, кхетаченаш кхоачашъе, мехка дешар, культура дегӀайоалае.

Кхоллама кхетаченаш, говзанч-хьехамаш, гойтамаш, концерташ чакхдахар, тахан вахара боарам хинна дӀаэттад Лаьжгерча культуран цӀагӀа; цо тӀаоз туристий, бахархой безам. Къаьстта терко тӀайохийт Хутенаькъан Ӏамархана гӀалгӀай Ӏадаташ лорадара. Цо кулгал а деш, укхаза дӀахьу Ӏадаташца ювзаенна тайп-тайпара кхетаченаш, цар таро хулийт ГӀалгӀайчен лоархӀам бола тӀехьале лорае. Кулгалхочун къахьегамца, ГӀалгӀайчен лоамашкара культуран керда цӀа, цу лостамагӀа долча цига бахача наьха вахара овла хинна дӀаэттар. Цига таро я хӀара сага шийна хоза хеташ дола гӀулакх Ӏомаде, шийна ховш дар дӀагойта, къаман мах бола истори, Ӏадаташ дикагӀа довза. Бакъда хӀанз укх сахьате, шийна ма хетта из болх дӀабахьа таро яц культуран цӀен кулгалхочун, хӀана аьлча цига болх бергбола говзанчаш кӀезига ба, хӀаьта а дӀахо ший болх тоабе лаьрхӀа волча Ӏамархана догьийккха хӀама дац, кхоаненга сатувсаш ва из, хьал дикагӀча оагӀорахьа тоалургхиларах тешаш.

ХӀанз дӀайолаяь проект юртхой цӀераш дагалоацаш хилар дувзадир Хутенаькъан Ӏамархана, халонех чакхбаьнна вай даьй бицбе йиш йоацаш хиларца, шоай дика гӀулакхаш юкъедахьаш баьха нах массаза а дагалоацаш хила безилга керте а лоацаш. Лаьжге «Дагалоаттама беш» хьаеллар, геттара дика хеташ тӀаийцар юртхоша а культуран цӀен болхлоша а.

Сийлахь-йоккхача Коталон 79 шу дузаш дӀахьоча, Даьхенцарча безама хетабаьча боламе дакъа лоацаш хилар Лаьжгера эггара зӀамагӀа бола, Ленинграде тӀом лаьттача хана, из моастагӀчох лораеш хиннача Курскенаькъан ИбрахӀима Хьадриса виӀий бераш.

ЦӀихеза шоай даь-да дагаухаш, га дӀайогӀа бокъо йолаш хиннача зӀамигача цун виӀий берашта новкъостал деш ше воаллаш, Хутенаькъан Ӏамархана дийцар, 1941 шера Курскенаькъан Хьадрис маьтсела бетта тӀем тӀа вехарах. Къона зӀамсаг 554-ча тӀема даькъа бӀухо хилар. Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом болабенначул тӀехьагӀа, из тӀом беш вар Львове, Нева тӀа латта шахьар лораеш из волча хана, СССР Лакхехьарча Совета Президиума Амарах 1942 шера цунна «Ленинград лораярах» яха майдилг елар.

- Эггара халагӀа дар Курскенаькъан Хьадриса 1943 шу, - яхаш дийцар Хутенаькъан Ӏамархана. - Саькура бетта чов йир цунна, хӀаьта тушола бетта цӀаькхаза а чов ю, дӀахо тӀем тӀа латта йиш йоацаш чӀоагӀа…

1944 шера саькура бетта, цӀихеза тӀемхо беррига гӀалгӀай санна мехкахвоаккх. Цул тӀехьагӀа 16 шу даьлча мара, ший хьамсарча юрта Лаьжге цӀава таро хилац цун. Лоамашка ший къонгашца ахархочун болх дӀаболабу цо, хьайбашца а лаьттанца къахьегаш хул из. Иштта йоккха халонаш лайначул тӀехьагӀа, из кхелхар 1986 шера аьтинга бетта 12-ча дийнахьа, ший тӀехьенна дика цӀи юташ».

Укхаза дӀаегӀача «Дагалоаттама беша» ягӀа сомий гаьнаш дика дегӀайоагӀаргья; лоамароша, дог а лазаш, царна дика доал а дергда. БӀаьсти хьаяьлча, сакъердалургда къаьнарча юрта Лаьжге бахача наьха.

Иштта безамца дӀаегӀача гаьнаш тӀа бӀенаш дергда оалхазараша, чам болча кхораша, Ӏажаша гӀадкхувларгда моттигера бераш. Иштта хургба денал, майрал гойташ тӀема шерашка моастагӀчох латаш лаьттача вай доакъашхоех бола дагалоаттам. Дагалаттаргва Россе турпалхо Къоастой Ширвани, Чуранаькъан Сулумбик, цар цӀераш а язъяьй «Дагалоаттама беша».

Къоастой Ширване га дӀаегӀар укхаза халкъа кхоллама цӀен исбахьаллен кулгалхочо АбдурзаковгӀар Аьсета. «Со чӀоагӀа раьза я сай балха новкъосташта иштта дукхача хана денз сайна дагалаьтта, сай даь-веший цӀи кердаяккхарца ювзаенна уйла кхоачашъе таро хиларах, - аьлар цо. - Тахан вай дӀайогӀаш я Лаьжгера «Дагалоаттама беш», из вай бӀаргашта гуш хьакхоллаш я, моттигерча культуран цӀен кулгалхо Хутенаькъан Ӏамархан бахьан долаш. Из чӀоагӀа лоархӀаме гӀулакх а да, цун хам бергба вай а тӀехьа тӀабоагӀараша а.»

Къоастой Ширвани ваьв 1923-ча шера, массадолча хӀаман хьисап долаш вар из зӀамига волча хана, массаза цунна дагалаттар сигале. Хьехархоша а белгалдора из цу хӀаман тӀакхувш хилар, даим миха кемаш дехкар цо, цун хӀара зӀамига миӀинг а белгалъеш.

Воккха хинначул тӀехьагӀа, Ширвани боккхача безамца аха ваьлар аэроклубе; цул тӀехьагӀа, тӀом хьайча, цо яьккхар Краснодарера тӀема авиаце ишкол. Иштта, кӀезиг-кӀезига гӀа боаккхаш, кхаьчар из сигала бодача новкъа, хӀанз-м из геттара сиха вар, моастагӀчох сигале лорае.

ТӀема гӀулакх дӀадоладир Устархана Ширване 1941 шера маьтсела бетта, дукха ха ялале Советски Союза тӀабаьхкар паччахьалкхен моастагӀий-фашисташ. Юххьанца из авиаце полкашка амал деш хул, уж яр Саратове. Цига караерзайир цо Ил-2 оала тӀема самолёт лелаяра говзал. Цул тӀехьагӀа, из кхаьчар 64-ча тӀема авиацен полке, цун даькъа командир волаш.

Авиаце воккхагӀа волча лейтенанта амал деш хинна бӀу дика дакъа лоацаш бар Курски дукъ тӀа, Белоруссе, Прибалтике, Малхбоален Пруссе, Берлин йоаккхаш дӀахьош хиннача операце. Ширване майрал, денал хилар хезадар ерригача фронте, дукха ха ялалехь цун наькх тӀа дадаш дар тӀема совгӀаташ. Царна юкъе ЦӀеча Байракха орден, ЦӀеча Седкъа орден, Ӏ-ча, ӀӀ-ча дозала Даьймехка тӀема ши орден, иштта «Кёнигсберг яккхарах», «Берлин яккхарах» йола майдилгаш.

«Сердало» газета яздаь ма хилара, Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом лаьттача шерашка Къоастой Ширванена Советски Союза Турпал аьнна цӀи елар, бакъда из тӀехьагӀа яйра лакхерча Ӏаьдала моттигашка, из дар Сталина бӀехача гӀозаро, цхьаццадолча Кавказа къамашта доацар тӀакхоллаш хиннача ханашца дувзаденна.

Ширвани цу бӀун дикагӀа вола лётчик вар, бехктокхаме ший декхар кхоачашдеш хьавоагӀар из. 1943 шера, Курски дукъ тӀа, вай Даьхен вахара хоадам беш бола исторически тӀом дӀаболабелар.

Мехка дикагӀа болча лётчикашта юкъе, сигала беш болча тӀема даькъ тӀа цо гойтар шийна карагӀдоалар, моастагӀчун тӀема техника йохаеш, лаьтта гӀолла дӀа ца йохийташ.

Прохоровка яхача юрта дукха латташ хинна моастагӀчун танкаш йохаю цо. Цо 11 танк, йоккхий машинаш вӀашагӀйоах. Из духхьала цхьа моттиг мара яц вай мехкахочунна карагӀдаьннар дувцаш, уж-м дуккха а хиннай.

Къоастой Ширвани говзанч-лётчик хиннав, из дукхача халонех чакхваьннав. Дукхача наха масал хилар цун деналах, майралах. Дукха тӀема чоалхане декхараш кхоачашдеш хиннав из тӀем тӀа.

Эггара халагӀа йолча моттигера, тамашийна йола говзал гойташ, моастагӀчун гӀозара юкъера аравоалаш хиннав из. Из иштта хиларах, цун бӀево деррига декхараш кхоачашдеш хиннад.

Устархана Ширвани, сигала дӀахьош хиннача тӀема юкъе дакъа лоацаш, дукхаза белгал-ваьннав, моастагӀчоа духьалъотталуш вар из, кхыбола лётчикаш, цун деналах масал хиле, тӀема юкъебоалар, цо дог ураоттадеш.

ТӀом йистебаьнначул тӀехьагӀа, Ширвани авиаце хул, шийна ховш дар кхыча пилоташта хьехаш. Цун вахара наькъагара хьаэца йиш йолаш дукха масалаш да, ший Даьхенна мутӀахьа вар из.

1949-ча шера маьцхали бетта, воккхагӀа вола авиаце лейтенант Къоастой Ширвани ший тӀеххьарча наькъа вахар. ЦӀагӀара дӀаводаш, массаза санна аьлар цо: «Сона хӀама дергдац…»

Бакъда цу дийнахьа дагадоацар хилар - Прибалтикан сигала нийсденнача хатаро хоададир турпалхочун вахар.

Къоастой Ширвани дӀавеллар Елгава яхача латвийски шахьаре. Цун каш тӀа дошоца яздаь дешаш да: «Денал долча лётчика Къоастой Ширванена. Даим сий хилда хьа!»

Немций фашисташца лира тӀом барах, Устархана Ширванена, из венна дикка ха яьнначул тӀехьагӀа, Российски Федераце Турпал яха цӀи елар. ЦӀихезача авиатора вахарца ювзаенна нийсхо яьлар 1995 шера кӀимарса бетта 6-ча дийнахьа…

ЧӀоагӀа гӀадваха вар цу дийнахьа, ший даь-да дагавеха, цун цӀи йовргйоаца таро нийсъяларах, ГӀалгӀайчен халкъа кхоллама цӀен болхло Чуранаькъан Ислам. «Аз доаккхал ду сай даь-да из хиларах, вай дерригача турпалча гӀалгӀай къамах, моастагӀчунгара цар Котало яккхарах», - аьлар цо «Сердало» газета корреспондентаца ше къамаьл деш.

Чуранаькъан Сулумбика карагӀдаьннар хьагойташ да цун денна совгӀаташ:ТӀема ЦӀеча Байракха орден, Даьймехка тӀема Ӏ-ча, ӀӀ-ча дозала «ТӀема толамех» енна майдилг, «Майралах», иштта кхыдолча тӀема гӀулакхех денна совгӀаташ.

Из ваьв 1917-ча шера ГӀалгӀайчен Пригородни кхаленна чуйоагӀача ДӀаьха Къухь оалача юрта,1939 шера, ше раьза волаш, ЦӀеча Эскара мугӀарашка эттар из, цул тӀехьагӀа белофинашца тӀом бе вахар.

1941 шера, Чуранаькъан Сулумбик 299-ча къаьстача зенитно-артиллерийски бӀуна чувоагӀаш вар. Из хьожавир Ленинградерча тӀема куран штаб моастагӀчох лорае. Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом болабенна, моастагӀа Ленинграда тӀагӀертача хана, из цунна духьала тӀом беш вар.

1942 шера оагӀой бетта, Чуранаькъан Сулумбика зӀамагӀча лейтенанта курсаш яьхар, из юхавера, 35-ча Гвардейски стрелкови бӀун танкашта духьала тӀом беча рота командир волаш, иштта нийсвелар из Сталинграде лаьттача тӀем тӀа. Цо дакъа лаьцад Курски дукъ тӀа, 578-ча иччархой полка чувоагӀаш, моастагӀчунна духьалъэтта денал гойташ. ЦӀаккха а йицлургйоацаш, дагайоагӀар цунна, минометашца ше Гитлера салтий боабаь ханаш.

ТӀуран Сулумбик тӀом беш хилар, моастагӀчунгара Смоленски область хьайоаккхаш. 1944 шера бекарга бетта денз, из хилар 208-ча иччархой дивизе 578-ча полка 1-ча батальоне, артиллере даькъ тӀа бехктокхаме декхараш кхоачашдеш.

ТӀема юкъе Сулумбик батальона керте отта везаш а нийслу. Цо ший болх нийса дӀабахьарах, из керте волаш, вай бӀухой моастагӀчо го баьчара арабоал; цул совгӀа, дӀахо ши километр дӀа а ваха, лоархӀаме транспортни дакъа хьалоац - Ошь-Пушкина гувнаш-Михайловка яха юрт.

Цу тайпара ТӀуран Сулумбика ший дакъа юкъехьу, Смоленски область хьайоаккхаш.

Лейтенанта Чуранаькъан Сулумбика, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема турпалхочо, дика дакъа лаьцад «Багратион» яхача операце, из лаьрхӀа яр «Центр» яха моастагӀчун эскара тоаба йохаяра, Беларуссе, Эстоне, Латве, Литван доазонаш мукъадахара.

Из операци дӀахьош, Чуранаькъан Сулумбика юха а денал, майрал гойтар, ший бӀухошта дика кулгал деш, моастагӀа эшавеш. Из бахьан долаш, дукха юрташ мукъаяьхар, советски эскараш кӀоаргагӀа чуделар дӀалаьца моттигаш хьаяхара.

Лейтенантах Чуранаькъан Сулумбиках дукхача къонача салташта масал хилар, цо гойтар эггара халагӀча хьалашка а котало яккха йиш йолга. Цун турпалал цӀаккха а дицлургдац, тӀехьа тӀадоагӀача ноахала масал луш, из вахаргва хӀаране дагахьа.

ТӀом болча шерашка Сулумбик цкъа чов хинна Ӏийнавац, из юха а тӀем тӀа водар, цхьа бахьан ший чов йийрза яьлча. АргӀанара тӀема совгӀат луш, инарала И. Петровс кийчдаьча каьхата тӀа йоах: «Лейтенант Чуранаькъан Сулумбик, 1941 шера аьтинга бетта 28-ча дийнахьа денз, дакъа лоацаш хиннав Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀем тӀа тӀалатара эскара ГӀибухен 1-ча фронта 208 иччархой дивизен 578 полка командир волаш. ТӀема декхар кхоачашдеш,1942 шера оагӀой бетта 28-ча дийнахьа, Воронежски областа Александровка яхача юрта наькха аьтта оагӀорахьа герз кхийтта, чов йир цунна, из дӀавигар Москверча 2656-ча госпитале, пхо хьабаккхар духьа. Из хьабаьккхачул тӀехьагӀа ГӀибухен фронта 208-ча дивизен 578-ча иччархой полка чувоагӀаш, иччархой командир хилар цох, 1945 шера тов бетта 18-ча денга кхаччалца».

ТӀуран Сулумбик тӀем тӀара цӀавера, 1945 шера тов бетта 18-ча дийнахьа, юхейиса ха цо дӀайихьар машаре вахаш, хьаьнала къахьегаш…

Лаьжгерча «Дагалоаттама беша» юхьиг дӀайолаеш, культуран ЦӀагӀа доккха доаца концерт хилар. Из хьаделлаш, ГӀалгӀайчен халкъа кхоллама цӀен исбахьаллен кулгалхочо АбдурзаковгӀар Аьсета культуран моттига кулгалхочунна Хутенаькъан Ӏамархана ший методически тохкама балхаш делар, уж хетадаь дар Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема шерашта, дукхача тайп-тайпарча халкъашта юкъерча, ерригроссен моттигашта юкъерча яхьашка лакха мах оттабаь а дар уж.

Царех цхьа проект Аьсета хетаяьяр, Россе Турпалхо Къоастой Ширвани ваь 100 шу дузаш хилара.

Лаьжгерча культуран цӀагӀа Ӏомалуш йолча, «Вай тӀемах лаьца байташца дувц» яхача халкъашта юкъерча яхьан лауреата Хутенаькъан Аминас дег чу ювшаш йола байташ йийшар, тӀема унзарча шерашка лаьттача ханах дувцаш, моастагӀчо дахьача «унах» дуне кӀалхардаьккхача советски салтечоа хетаяь яр уж. Цун начӀала мах оттабе таро хургья, «Тхо илле Коталонга дигар» яхача, каста республике хургйолча фестивале.

ГӀалгӀайчен йовзаш йола, Пхьилекъонгий-Юртарча культуран цӀен болхло Пхьиленаькъан Буца а хилар, цу концерте дакъа лоацаш. «Дагалоаттама беш» дӀайогӀача гулбеннарашта, Лаьжга бахархошта къаьнара гӀалгӀай ашараш лекхар цо. ГӀалгӀайчен халкъа искусство лораеш йола иллиалархо дика йовзаш я вай республикал арахьа а, укх наькъа ший лакха говзал гойтар цо гулбеннарашта.

Пхьиленаькъан Буцай иллеша гаьнарча ханашка кхоачаву, пандара оазо наьха дегаш дела а делха а ду. Из ГӀалгӀайчен боккъонца йола ганз я, цун оаз хӀара сага дег чу юж, деррига дуне дицдолийташ я из. Цун иллеш - из халкъа истори, дегагӀоз, гӀайгӀа, сатувсар, хьежар, хинначун а хургдолчун а юкъера хоттам.

Цо дӀаоалаш хилча, хӀара дош ший тайпара наьха дег чу лар юташ хул. ГӀайгӀа тӀера дӀаяккхарах, диканга сатувсилгах, дикагӀча вахарга догдоахилгах йола молха я из. Уж ашараш яхаргья дуне мел латт, цар вӀашагӀтох нах, уж чӀоагӀагӀа бу цо.

Цу дийнахьа гӀозъяьнна яр иштта ЖӀайрахьарча культуран цӀен кулгалхо Цисканаькъан Тамарий.

Цун белгалйоалаш йола сцена тӀара номераш-эрсий халкъа иллеш, уж массаза къаьстта начӀал долаш гойт цо. Хьажархой а цецбувлаш, ладувгӀаш хул Ӏумара Тамарай дег чура йоагӀача оазага.

НачӀал долча ашархочо гулбеннарашта хоаялийтар шийгара йоагӀа йӀовхал, уж концерте дика салоӀаш бар. Цисканаькъан Тамарена хов халкъа искусство мишта езаш а лоархӀаш а хила еза. Цо луш дола концерт, наьха дегашка дужаш хул.

Цу кхетаче цхьаькха а концертни программан дика оагӀув хилар, гӀалгӀай къаман халхара говзанч-хьехам дӀабихьар. Лаьжге бахача кагирхошта лаьрхӀа из дӀахьош хиннар яр, РДНТ исбахьален кулгалхо, ГӀалгӀайчен искусствай цӀихеза болхло АбдурзаковгӀар Аьсет.