Белгалдир, мехка боахамаша, гӀулакхаш тӀарча наха, урхалленаша баьча балха мах оттабар, къаман паччахьалкхе хьакхелла 100 шу дузача хана нийсденна хилар. Из цӀай дездергхилар белгалдаьд, мехка Президента Амар тӀа, Россе культуран Министерствос новкъостал а деш, из чӀоагӀдаьд, цу гӀулакха лаьрхӀа хьахьожадаьд 120 миллион сом. Иштта дукха хоза, йоккхий кхетаченаш а дӀаяхьа лерхӀ.

ДӀадахача шерашка санна, хьалхарча аргӀагӀа паччахьалкхен болх ба, Российски Федераце Президента Кхайкарало дӀадехар, иштта къаман проекташ тӀа белгалдаь декхараш кхоачашдар, ГӀалгӀай Республикан Кулгалхочо ший Кхайкарал тӀа белгалдаьха дӀахо де дезарий наькъаш хьаллацар.

Республика дегӀайоалаяра дӀадахача шера федеральни бюджетера хьахьожадир 19,1 млрд сом, цу юкъе къаман проекташ кхоачашъяра 7,3 млрд, паччахьалкхен программаш кхоачашъяра 11,8 млрд сом. Цо таро хилийтар экономикан, социальни даькъ тӀа дика толамаш даха.

Сластенина белаглдир, ГӀалгӀайчен экономика дика дегӀайоагӀаш хилар, промышленни даькъ тӀара толам 17,1% ба. Из Российски Федераце гӀолла йиълагӀа моттиг я, промышленность дегӀаярга диллача.

Лакхлуш латт арахьара  тӀакхухьаш доацаш, вай мехка хьадеш дар, кхоачашъеш латт инвестицей проекташ, экономика даькъ тӀа тайп-тайпара гӀирсаш хьакхолла лерхӀ.

Цул совгӀа, республике юкъейоалаяьй «Моттигера инвестицей стандарт-2.0», из лаьрхӀа я республикан Ӏаьдалца инвестораша бувзам дикагӀа лелабара, инвестицен проекташ вӀашагӀйохкача даькъ тӀа ха а кӀезигагӀа йоаяра.

ЗӀамига, юкъера бизнес дегӀайоалаяра болх а дикагӀа дӀабодаш ба: 2024 шера юххьанца из болх беш яр 6,3 эзар моттиг, уж 16% дукхагӀа я, 2023 шера юххьанца хинначунга нийсйича (5,5 эзар.)

Карарча шера наджгоанцхой бетта 1-ча дийнахьа денз; республикерча къахьегама моттигашта, шоай доалахьара хӀама леладерашта йоал яккхара хьал аттача даьккхад.

ГӀалгӀайче дика дакъа лоацаш хиннай ерригроссийски, халкъашта юкъерча кхетаченашка дукха гойтамаш дӀахьоча.

Агропромышленни комплекса даькъ тӀа юртбоахама продукци арахецар дерригача боахамашка 20,5 млрд сом хилар. 2023 шера юртбоахама культураш дӀайийра 72,4 эзар гектара тӀа. Юртбоахама даькъ тӀа ахархоша дика къахьегарах, ка бола ялат дукхагӀа чуийцар, хьайбаш дийбар, царгара хьадоаккха маша совдоалаш хилар.

Паччахьалкхено новкъостал лоаттадир (субсидеш, гранташ луш) юртбоахамхошта, цар къахьегам хьаллоацаш.

Республике дика вӀашагӀбеллар ярмаркаш дӀаяхьара болх. Ерригача шахьарашка, кхалешка 29 ярмарка дӀайихьар.

ГӀалгӀайче хьабе болх боацаш хилара хьал 1,4 процент лохдир.

Бетта болх баьчул тӀехьагӀа луш дола алапи, юкъера хьаийцача, 35975 сом хилар, из лакхденнад 9, 2%.

Къахьегама моттигашка, 2024-2030 шерашка кхоачаш, тайп-тайпара говзанчаш эшаш хургба, цига нийсса 75 моттиге 2 эзар саг эшаш ва.

Бюджетах дувцаш, премьер-министра белагалдир, республикан дӀадодаш дола ахча, наьха вахара хьалаш тоадарга дӀадодар а юкъедоаладеш, бюджета вахарца ювзаенна оагӀув а лораеш, дӀалаьрхӀад.

2019 шера денз, 3,3 кӀезигагӀа хилар республикан бюджета декхар.

2023 шера, паччахьалкхен доалахьа 1945 гӀишло хилар дӀачӀоагӀдаьд: 1800 лаьттан дакъа, 145 гӀишло. Да-нана доацаш дисача берашца 35 бартчӀоагӀам (договор) баьб, иштта 56 вахара дешашца бувзабенна бартчӀоагӀам.

Цу даькъ тӀа беш бола болх дӀахохьоргба 2024 шера. Белгалдир, паччахьалкхен доалахьардар леладарах хьачуденнад 80 млн сом.

«Таханарча заман ишкол» яха проект, «Дешар» яха къаман проект кхоачашъеш, хьал а яь, юкъейоалаяьй ялх эзар сага лаьрхӀа дешара моттигаш.

Хьалъяьй 1530 моттиг йола 12 берий беш, уж болх бе йолалургья, 2024 шера тов бетта 1-ча дийнахьа.

Ерригаш а республике, 2019-ча шера денз, хьалъяьй, тоаяьй 22 эзар моттиг йола 37 ишкол, 9,5 эзар моттиг йола 49 берий беш, цо таро елар 7,2 эзар балха моттиг ишколашка, берий бешамашка хилийта.

Ишколаш цӀенхаштта тоаяра  боккха болх дӀабихьар.

УнахцӀено дегӀайоалаяр бахьан долаш, тахан латтача замах, ГӀалгӀайче гӀолла 79,2 шерга кхоачаш бах вай къоаной, из Российски Федерацен моттигашта юкъе эггара лакхагӀа бола хьокхам ба. Иштта дикагӀа толамаш даьхача кхаьннена юкъе я ГӀалгӀайче, хӀара шера бераш тӀакхеташ хиларга диллача, нах бовр а кӀезигагӀа нийслу.

ХьатӀадоагӀача шерашка  унахцӀенон даькъ тӀарча гӀирсий, къахьегача наьха хьал тоаде лерхӀ.

ДӀадахача шера федеральни культурно-дешара «Дешархошта культура» яха проект кхоачашъеш, 500 кхетаче дӀайихьай, цига дакъа лоацаш хиннав 37 эзар саг.

«Пушкина карта» яхача программага гӀолла 200 кхетаче дӀайихьай, царна юкъе дакъа лоацаш хилар 27 эзар саг.

Белгалдаьхача деношка, лоархӀаме кхетаченаш дӀайихьай, цу юкъе концерташ, гойтамаш, кхетаченаш йолаш. ГӀалгӀайче тоадаьд, хьал а даьд культуран цӀенош, цу тайпара кхоллама начӀал дегӀадоаладара моттигаш дӀахо а хьалъергья.

Наьха вахара хьашташ кхоачашдеча эшача гӀирсий кӀийле чӀоагӀъеш я, хьалъеш я вахаре хиланза яргйоаца гӀишлош, бахархой таронаш совъяхара новкъостал ду.

ЛаьрххӀа йола операци дӀайолайича денз, лоархӀаме да вахарца эшарий Ӏалашо яр, байнача бӀухой дезалаш хьаллацар, царна гӀо-новкъостал лоаттадар.

2023 шера маьтсела бетта 31-ча дийнахьа денз. хьайийллай «Даьхен лорабой» яха Паччахьалкхен ганз, из я лаьрххӀача операце доакъашхой хьаллацара лаьрхӀа.

Ганза филиало оагӀув хьаллоац лаьрххӀача операце дакъа лоацаш болча бӀухой, царна доагӀаш дола новкъостал дӀакхоачийташ, психологически гӀо деш, молхашца Ӏалашо еш.

Республике массайолча оагӀорахьара хьаллоацаш я СВО доакъашхой дезалашта гӀо дарах йола программа.

Физически культура, спорт дегӀайоалаяра дуккхача наха дакъа лоаца 78 спортивни кхетаченаш дӀахьош я Ерригроссе а мехка а доазонашка.

Яхьашка дакъа лаьцад 2173 сага, царех 79 дошо, 67 дото, 124 борза майдилгаш яьхай.

Мехка спорта, физически культуран теркам тӀаозара, цу юкъе боккха а зӀамига а нах дакъа лоацаш хилийтара йоакхо ю. Спортивни оагӀув шахьарашка, юрташка дика дегӀайоагӀаш я.

ХӀара шера тӀакхеташ боагӀа, спортаца дувзаденна хьал дезараш. Кагирхой политика дӀадахача шера дика дегӀаера, кагирхой а лоӀамхой а воча хӀаманна тӀакхувш хургбоацаш бола болх беш хилар кагирхошца.

ГӀалгӀай Республикан тӀема комиссариатаца цхьана, Российски Федераце Герзашцарча низий мугӀарашка амал де кагирхой бахара никъ хьалхабоаккхаш йола кхетаченаш хилар, Даьхенцара безам совбоаккхаш бола массехк болам чакхбаьккхар.

Федеральни ахчах вӀашагӀъеллай лоӀамхой центр, цар дика къахьег кагирхой наха пайдана долча хӀаманна тӀехьабахара.

Туризм дегӀайоалаеш, ГӀалгӀай мехка къахьег  туристаш дукхагӀа хилийтара, цу юкъе халкъашта юкъерча йоккхача кхетаченашка уж дакъа лоацаш хилийтара, Российски Федерацен моттигашца туризма даькъ тӀа де лаьрхӀар кхоачашдара.

Туристаш совбоалаш боагӀа, 115,0 эзар сагага кхоачаш. (2022 шера-105,5 эзар саг вар). Республико дика дӀагойт ший хоза моттигаш, культура, Ӏадаташ халкъашта юкъерча, ерригроссе гойтамашка.

Иштта барт бу кхыча мехкашца, вӀашагӀйохк эша моттигаш, наькъаш, наха дезалургдараш, уж дукхагӀа дезаш да туристашта.

ГӀалгӀайчено лорабу, чӀоагӀ а бe ший мехка дахаш долча къамашцара барт. Къамаш е динаш къестадеш моттигаш а нийслуц, 40 совгӀа кхетаче дӀайихьай, тайп-тайпарча къамий культураш лораеш, къамашта юкъера барт чӀоагӀбеш.

Республико дика дакъа лоац Палестинера беха нах тӀаэцара, уж хьаллацара, царна новкъостал дара.

Къаман проекташ, паччахьалкхен программаш кхоачашъеш; республике 64 гӀишло хьалъяьй, царга дӀадахад 8,9 млрд сом.

«Дика вахара хьалаш» яха программа кхоачашъеш, йистедаьхад 22 юкъара доазув тоадеш дола балхаш, уж да доал деча даькъ тӀара 9, иштта Магас шахьаре цаӀ – зӀамигача гӀалай яхье котдаьннар. 2024 шера лаьрхӀад 20 юкъара доазув тоаде.

Федеральни проектага гӀолла, 2019 шу доладелча денз, деррига тоадаь доазош 170 да.

Дика дегӀайоагӀаш латт гӀишлош хьалъяра оагӀув. 2023 шера хьалъяьй 162,6 эзар кв. метр фусамаш, уж 2022 шера хинначул 20,6% дукхагӀа я.

ДӀадахача шера, ГӀалгӀайче хьежар, техкар электросетей ерригача моттигашка, цу юкъе дá воацаш йола 2700 моттиг а йолаш. Иштта «Къилбаседа Кавказа россетеша» дӀабихьаб электросетей доалахьардар, дá воацаш долча даькъ тӀара хьал лорадарах бола болх.

Мехка паччахьалкхено, «Наьсарен газ дӀахьожаеча газпрома» АО цхьана болх барах, газ эшача дӀатӀахоттарах бола бартчӀоагӀам баьб, царех 980 сага лаьтташ долча кхаччалца газ дӀатӀайихьай.

Электротранспорт хургйолаш йола проект а юкъейоалаяьй.

Хицара хаттар геттара а теркама юкъе лоаттаду вай Ӏаьдало.

Республикан Кулгалхочо Къаман ганзера хьахьожадаьча ахчах, 46 насос ийцай, хий дикагӀа хьадоагӀаргдолаш, Пхьилекъонгий-Юрта хий хургдолаш, хин насоса станци яьй.

Энергетикан, вахара-коммунальни боахама моттигаш экономически чӀоагӀа хилийтара йола Программа чӀоагӀъяьчул тӀехьагӀа, 2023 шера маьцхали бетта цхьоалагӀча дийнахьа денз, хин даькъ тӀа цаӀ вола оператор ва хица Ӏалашо еш, из дӀа-юха хьожадеш.

300 км совгӀа хин турбаш хувца лаьрхӀад, цо таро хулийтаргья объекташка 7,7% хин турбаш лелхаш дола хьал кӀезигагӀа хилийта.

«Кхерамзлен дика наькъаш» яха къаман программа кхоачашъеш, берригача мехка гӀолла деш долча балхашта юкъе, вай республика хьалхаяьлар, 10 моттиге наькъаш даьхка, цу юкъе ши тӀий а да, (цаӀ да 2024 шерга доалаш).

Дерригача а дӀадахача шера даьча машений наькъий дӀоахал 95 км да (19 моттиг), 2024 шера де лерхӀаш да 20 моттигера (80 км) наькъаш.

Мехко зӀамагӀа йола 78 автобус ийцай, ший юрташка гӀолла нах дӀа-юха кхувла. ДӀахо а нах дӀа-юха кхувла керда транспорт эца лерхӀ.

Российски Федераце Президента тӀадиллача декхарах, тӀема комиссариаташта новкъостал даьд, эскаре тӀахьехаш болча нахах бола хоам бовзийтара реестр хьакхоллаш.

Карарча шера, Магас шахьаре Къилбаседа Кавказа федеральни даькъ тӀа хьалхара хьайийллар ӀТ-говзанчаш кийчбеш йола «Ишкол-21» оала центр.

«Ишкол-21» яха дешара Сбера проект кхоачашъеш я, мехка Кулгалхочо хьалхадаьккха, «САФМАРа» новкъосталца.

«Ишкол-21» оалача моттиге дийшачул тӀехьагӀа, программированегара инженерни говзалга кхоачаш, 14 эггара чӀоагӀагӀа эшаш йола балха говзал Ӏомаергья.

ХӀара шера паччахьалкхено, цунна чуйоагӀаш йолча моттигаша боккха болх дӀахьу, экологически кхерамзлен Ӏалашо мехка хургйолаш. Уж да хин, хьун таронаш лораяр; тайп-тайпара юхакъаьста нувхаш дӀаяхар; бокъонах ца йоагӀача моттигашка нувхаш Ӏоцакхувсийтар, Ӏалам лорадар, цун боламашка дакъа лацар.

ГӀалгӀай Республикан премьер-министра белгалдир, экономикан, вахара даькъ тӀа дӀадахача шера керттера толамаш даха таро хилар. Цо баркал аьлар ГӀалгӀайчен Халкъа Гуллама депутаташта, Ӏаьдала балхаш тӀа мел болча наха, вай республикан бахархой вахара хьалаш тоадара тӀехьа болх дика барах.

2024 шера а тӀехьа тӀайоагӀача хана а ГӀалгӀай мехка вахара, экономически таронаш чӀоагӀъеш хургья, нах маьрша а дика а бахаргболаш.