«Вай къаман дӀаьхий селханара истори гойташ дола, тамашийна хоза кхелла кӀувсаш дар цига хьокха оттадаьраш. Дзараханаькъан Зейнапа вай къаман из говзал йовзаш болча ха яхача кхалнахаца, истореца бувзам лоаттабеш, дӀабихьа говза болх бар из. ЧӀоагӀа боккха пайда эцаш накъадаьлар из болх дӀахьош Доврбиканаькъан ГӀаз-Махьмада ший хана баьхача кхалнаха даь уж кӀувсаш гойташ кхелла балхаш», - дийцар «Сердало» газетага къаман кхоллама цӀен цӀизеха болхло йолча Котанаькъан Марема.

Лакха начӀал долаш хиннача вай кхалнаха тхьовра даь балхаш, тамаш яь ца валлал да ала йиш йолаш да. Цар даьча кӀувсашка хьожаш, таханарча ханаца товш дола, бӀарг тӀа ца отташ хоза кӀувсаш да вай республике хьадеш латтараш.

Доккха баркал ала доагӀа цу атта боацача балха хьалхаэттача Дзараханаькъан Зейнапа. Цун вахаре керттера моттиг дӀалаьцай ала мегаргда цу гӀулакхо. Белгалде деза, Россера 100 тамашийна хоза кхелла балхаш дувцача антологена юкъе вай кӀувсаш а дахалга.

Музее хьабийлла кӀувсий гойтам селханарча, таханарча шин заман юкъера бувзам ба ала йиш я. Вай ноаноша шоай хана кхелла хозал яйнаяц, таханарча хано дӀадеххача тайпара, тхьовра хинна хозал ца йойташ, хьакхоллаш да кӀувсаш.

Вай къаман культурацара эггара сийрдагӀа бола оагӀув ба ала йиш я истингех. Вай Ӏадаташ, оамалаш, селханара истори чуэза балхаш да уж. ТӀехьа тӀабоагӀарашка сийдолаш вай дӀакхачийта дезаш, юстартетта, дицдалийта йиш ярех дац цар истори. «Наьсаре» яхача гойтама керттера оагӀув дӀалаьцабар Доврбиканаькъан ГӀаз-Махьмада кхеллача балхаша.

Цун говза сурташ дар таханара болх дӀахьоча керте эттараш. Ше кхеллачунца вай къаман истори ма дарра гойта, тӀехьа тӀабоагӀарашта лораде гӀийртав из лакха начӀал долаш хинна саг. Дзараханаькъан Зейнапа дийцар цун кхоллама, вахара наькъах, цо дитача доккхача исторех.

Гулбеннарашта дийцар, Малсаганаькъан Зоврбика гӀо дарца; Ленинградерча кхоллама институте дешаш цо яьккхача ханах. ГӀалгӀай музее цо болх беш хинна ханаш дагалаьцар цига. 1931-ча шера хиннача Къилбаседа Кавказерча къамий кхоллама олимпиаде гойтар цо ший суртанча начӀал, дахчан пандарца дӀааьлар «Мохк бахьан латар» яха илли. Цхьа тамашийна дукха говзалаш йоахкаш, тайп-тайпарча оагӀонашцара начӀал ший дегӀаца долаш саг хиннав из. ГӀалгӀай лоамера моттигаш тохкаш, цу ханарча Ӏилманхошца цига хьалвахе, ха йоаккхаш хиннай цо.

Ше ког Ӏо мел лайзача моттигах сурт дуллаш, таханарча ханаца ураэттарашта из дита, истореца доахаде гӀийртав ГӀаз-Махьмад. «Суртанча керттера балхаш вай къаман исторех латташ да», - аьлар Зейнапа. Тайп-тайпарча ханашка хинна латараш, доккхий довнаш гойтад цо ший сурташка. Цун балхашта юкъе да Наьсар-Керте, Долакха-Юрта, Къаскима лаьтта лира тӀемаш. «Комиссар Бутырин дӀаволлар» яха цо дилла сурт массаболча цу балха критикаша лакхача лагӀа тӀа доаккх. ХӀара денна кӀеж йоахаш дола вахар гу вайна цун сурташка.

Сийрда кхоане кхоллаш къахьега лаьрхӀа хиннача, къаман истори лораде гӀийртача сага кхоллам ба из, оалалу тахан. «ШериповгӀар А. кхоачашде дезар хьалхадоаккхаш воалл Орджоникидзе Серго» яхача сурто хьагойт зама. Тайп-тайпарча къамий наха юкъера бувзамаш чӀоагӀдеш, вӀашкаозаш да цун «Долакха-Юртарча кашамашта юхера керттера окоп», «1920-ча шерара Шолжа-ГӀалий тӀара коталон парад», «Лоаман юрта къамаьл деш латта Ӏоахарганаькъан ГӀ.», «БӀаь дийнахьа лаьттача тӀема юкъе ШериповгӀар А.», «Къаскимара латар», иштта кхыдараш а».

Цу ханашкара хало, Ӏазап, наьха уйлаш чуэзай цо ший балхашка. Цун суртех майрра ала йиш я, таханарча а дӀаяхача а заман сийленгаш, аьнна; хӀана аьлча вай истори да цо цар тӀа дитар. Цу ханарча наьха сибаташ, оамалаш, Ӏадаташ ший сурташка дита гӀийртав из.

Тахан вайх хӀаране доаккхал де дезаш балхаш да цо кхеллараш. Дзараханаькъан Зейнапа дийцар, Лев Толстойс язъяьча «Хьажмурд» яхача повестах, цо 50 графически оалаш дола сурт кхелла хилар. Воккхача йоазанхочо ший повеста тӀа дувцар, сурташца хьахьокха аьттув баьннаб цун.

ГӀаз-Махьмада бувзам лоаттабаьб «Сердало» газетаца, 1944-ча шерга кхаччалца арадийннача ишколашкарча книжкаш тӀа болх беш хиннав из, Дефо Даниела «Робинзон Крузо» яхаш дола книжка, ший говзалца тоадеш, болх дӀабихьаб цо 1954-ча шера. Селий мехкарча Тахо-Годи А. цӀерах йолча къаман музее го йиш я цун сурташ. Селий мехкарча бахархой вахара никъ, цар оамалаш гойташ дола балхаш массане тамаш еш да тахан а.

Тайп-тайпарча ханашка кхелла, 120 цо даьхкача сурташ тӀара хьатӀадаьхараш гойтар Зейнапа. Цхьа йоккха ганз я ала йиш йолаш балхаш да уж. Боккха лерхӀам бола из тохкама болх дӀабихьача, из деррига гулдеш къахьийгача Зейнапа доккха баркал аьлар вай къаман суртанчас Саганаькъан Бахьаудина. ХӀарман оагӀон доакъашхо волча Малсаганаькъан Ахьмада, лакха мах оттабеш, дийцар цу гӀулакхах.

Белгалдир, селханарча вай къаман вахара лоархӀамедараш лорадар, тахан йоккха моттиг дӀалоацаш долга. ГӀалгӀай къаман культураца дувзаденнараш хьеракӀиг санна боча хила дезаш да вай дегашта. Царех да кӀувсаш кхоллара гӀулакх.

Вай тхьовра баьхача кхалнаха хьадена из гӀулакх Даьла къахетамца, дӀа ца доалаш, даха дисад. Хьинарах бизза болча, къаман истори лоархӀача наха оарцагӀбаьнна дийндир из гӀулакх, цул совгӀа, тӀехьа тӀабоагӀарашта дӀахьийхад.

Къаман юкъе бицбенна хиннача хьалхарча суртанчий цӀераш малхаяхар, цар начӀал мехкахошта довзийтар чӀоагӀа лоархӀаме хилар белгалдир Малсаганаькъан Ахьмада. Тайп-тайпарча ханашка даьхка ГӀаз-Махьмада сурташ дайзар гойтаме гулбеннарашта. Болх беш воаллаш, ший дезала юкъе вагӀаш, новкъосташца волаш - тайп-тайпара вар из массанахьа.

Цун лакха начӀал хоалуш дар «Тайп-тайпара кӀувсаш», «Революци, граждански тӀом», «Культура, Ӏадаташ, къаман Ӏилма», «Книжкай графика, иллюстраци», «Селий мохк»,» «Сердало» газета тӀара хьаийцараш», «Сурташ» яхача балхашка. Хьоахаде деза, Наьсарерча берий кхоллама ишкола кулгал деча Мержой Лидифас, из гойтам кийчбеш, доккха дакъа юкъедихьалга.

Гойтам хьабеллача хилар республикера дешархой, студенташ, хӀарман болхлой, суртанчан гаргара нах, цун йоӀ Макка, виӀий-воӀ Башир. Ший кулгашца хьадаь истинг делар Зейнапа цун йоӀа. Иштта дола совгӀат кхаьчар гойтам дӀахьоча музейна.

«Боккхача безамца хьоахае лов сона Дзараханаькъан Зейнап, къаман кхоллама цӀа, вай музей. Сай даь-да вувцаш, цун говза балхаш хьахьокхаш йолча моттигах сона доккха совгӀат хиннад тахан. ГӀалгӀай къаман культура, истори лорадар, цун оагӀув ца талхийтар; дукха къахьега дезаш болх ба; вайх хӀаранена лоархӀаме а ба. Ер деррига вай къаман наха юкъе даха дусаргда, кхувш латтарашта довзаргда, тӀехьено тӀехьенга телаш дӀахогӀоргда», - аьлар Доврбиканаькъан Башира.

БӀаргадайначох чӀоагӀа тамаш еш, къамаьл дир ший балха гӀулакха вай мехка кхаьчача Москверча яхархочо Терентьева Натальяс. «ЧӀоагӀа хоза лорадеш хьаденад оаш шоай истори, Ӏадаташ, культура. Лакха мах оттабе боагӀаш болх ба оаш баьр. Шун культура, оамалаш йовза, тахка кхы а чӀоагӀагӀа безам хилар са», - аьлар цо.

ХьатӀабоагӀача бетта 15-ча денга кхаччалца, латтаргба музее «Наьсаре» яха гойтам. Бахархой, хьаьший аьттув ба гӀалгӀай къаман селханарча вахарца дувзаденнараш довза; кулг тоха, ший къаман истори лорадар, лархӀар мел лоархӀаме да кхетаде.