ГӀалгӀайчен доазол арахьа а цӀихеза, дика вовзаш волча, цу тамашийна начӀал долча, ший кхолламца, кIоаргга хьамсарча мехкара хозаленаш гойта ховш волча, ший сурташка гIолла къаман культура, Ӏадаташ ше дезаш хилар гойтарах нах гӀудкхувлаш волча Висангире Заьудина суртий кхоллам, ший тайпара дуне довзийташ йола оагӀув я.

«Суртанчан кулгаговзала искусство, начӀал долча, Ӏоакъах гӀирсаш де ховш волча, дукхача лаьрххӀача гойтамий доакъашхочо Батайнаькъан Заьудина ма дарра ший дег чура хьал хьагойт» - аьлар, ГӀалгӀай Паччахьалкхен исбахьален искусствай музея искусствоведа Булах Аннас, ше «Сердало» газета интервью луш.

Батайнаькъан Заьудин дика вовзаш вола сурт дехка говзанча хинна Ӏец, из ва дукхача шерашка денз, хьадоагӀа хьаькъал ший балхага гӀолла нахага дӀакхоачийташ. Цун сурташка гӀолла го йиш я вахар, культура, гӀалгӀай къаман Ӏадаташ, из вай тӀехьа тӀайоагӀача тӀехьенга кхоачашдола мах баь варгвоаца истори да.

Суртанчас каст-каста дехк гӀалгӀай истори, къам гойташ дола сурташ. Цо ший балхага гӀолла хьагойт тайп-тайпарча ханашка хиннар, хьажархой таро хул цу ханашка юхабаха. Цо доккхача начӀалца хьагойт вайна ер дуне ше мишта тӀаэц, цу юкъе искусствон дакъа малагӀа моттиг дӀалоацаш да.

Батайнаькъан Заьудин ваьв 1939 шера, Пригородни кхаленна чуйоагӀаш хиннача ДӀаьха Къухь оалача юрта. ЗӀамига волча хана денз, из кхоллама тӀера хиннав, бакъда дикка воккха хинначул тӀехьагӀа, ше эскарера цӀавеча мара хьалхара гӀа баккханзар цо суртанчан наькъ тӀа. Цу хана из вар Ленинградерча ингале хӀамаш еча заводе сурташ дехка Ӏомалуш вола дешархо. Укхаза эггара хьалха яйра цунна, Ӏоакъинга чу фо чудетташ, хоза хьадеш йола пхьегӀаш, из цунна чӀоагӀа дезаделар. Цхьа хӀама ца туллийташ, деррига чулоацаш, сиха Ӏомалуш воагӀар из, цунна вӀалла дага а дацар, ше тӀайоагӀача заман чухь цу тайпа гӀирсаш деш хургва аьнна, е цига из говзал шийна эшаш ма хургйий, аьнна. Хьалхара Ӏоакъингацара болх цо дӀаболабир Новосибирске, цига Батайнаькъан Заьудина итт шера физика полупроводника оалача институте, говзал Ӏомаеш, болх баьбар.

«Ший кхоллам цу говзанчас хьабу, бос боацача минералех (лоалаяь хрусталь), фо чудетташ, иштта бес-бесарча, технически шушай Ӏоакъингах,-яздаьдар цу кхолламхочун балхах ГӀалгӀайчен исбахьален искусствон музея керттерча болхлочо Алмазанаькъан Лейлас. - ЧӀоагӀа йиткъа яьча хозача хӀамашта бӀарг тӀаотт, дукха уйлаш сомайоах, керта чу уйла чуйоссийт, уж ба кура къонахий, сихача говраш тӀа багӀаш; бес-бесарча Ӏоакъингех яь кхыйола хӀамаш, хоза пелаш, эрсий халкъа фаьлгий турпалаш, гӀалгӀай оаламий а дувцарий а турпалаш, кхы дуккхадараш.

Цо яьча хӀаманга хьожача хана хеталу; ванагӀа, мишта карагӀдаьннад-хьогӀ ер болх бе, аьнна.

Батайнаькъан Заьудина даь гӀирсаш, нах; халкъа Ӏадаташца дувзаденна хул. Царна юкъе да «БоргӀал», «Самовар», «Боарха котам», цу фаьлгашкара хIанзза хьаараяьлча санна я уж хӀамаш. Из духхьал хано вайна юхедитар хинна Ӏац. Царна чудоалл шоай тайпара илли-чӀоагӀа, дегах гӀолла чакхдоалаш, цхьайолча хана беламе а долаш.

Говзанчас хьагойтача балха дика гуш я цун кхолламах чакхъяьнна ха. Цунна тешал ду бос боацача минералашца цо баьча балхо, - «Къоано», «Халхабувла йоӀ, зӀамсаг», «Халхархо», «Ловзар». Цу балхашта чубоагӀаш ба исбахьаллен чам, гӀирс хьабара говзал, композицеш дагайохара никъ.

Говзанча низ хоалуш ба; ГӀалгӀайчен мифологе, исторе оагӀонаш гойта гӀерташ из хиларца. Цу темах ше сурташ дехкаш, вай мехкахо гӀерт дӀадахача бӀаьшерен чухь баьхача гӀалгӀай культура наха дӀагойта. Царех лоархӀаме бола болх ба «Сеска Солса» яхача темах дола цо хьадаь сага куц, из хетадаьд гӀалгӀай нартски эпоса цӀихезача турпалхочоа.

Цун балха юкъе керттердар да, кхычунна дилла могаргдоаца сага сурт цо дуллаш хилар».

Висангире Заьудина кхоллама балхага хьожаш, говзанчаша керттера терко тӀайохийт, цо латташ йола ха, цунна гонахьардар юкъедоаладеш дуллаш долча сурташта. Суртанчан балха юкъе, Ӏалама хозале массаза а хул профессиональни хозал гойташ, ше массаза беча тайпара, кхыча суртанчий йоацача беса говзал юкъейоалаеш бу цо из болх. Цун балхаша хьагойт говзанчан Ӏаламцара безам, цо из къаьстта ший тайпара тӀаэцаш хилар, иштта из кхычунга кховдабе из гӀерташ хилар.

Суртанча, ше Ӏалама хозале езаш хилар духхьала суртаца гойта Ӏац, цунга гӀолла деррига дуне а гойта хьож из, цо ший дег чура уйлаш дӀайовзийт наха, уж ма ярра царга кхачийта хьож из.

Эггара чоагӀагӀа Батайнаькъан Заьудина Ӏаламца бувзабеннача балхаца керттердараш бесаш да. Цо леладу пленэр оалача технологе бесай тайпаш, ма дарра Ӏалам тӀаэцаргдолаш. Цун суртий бесаш шоай тайпара да, кхы цу хьисапе сурт дулларгдоацача тайпа бос харжа хов цунна.

Ший балха юкъе цо терко тӀайохийт хӀара сурта даькъа, гӀаьнаш дале а е гаьнаш яле а, сигалара морхаш е лаьттара зизаш дале а. Из бахьан долаш, кхыча говзанчий доацача тайпара нийслу цун сурташ.

Массаза а уйла е ца езаш, Висангире Заьудина керта чу долча сурта сибат да лоаман ГӀалгӀайче. Цу кхерий чӀоагӀоно чулаьцай еррига, лаца йиш мел йола, хозале. Укхаза яьржа яда альпийски баьццара аренаш, цу баь тӀара зизаш, ший тайпара хоза хьадж йоагӀа дарбане баьцаш, дарбанеча дийхка гаьнаша шелал а цӀена фо а лу даим. Листа латтача, шера гӀа долча хьунаша, сий долча керттерча Кавказа даим лоа уллача дукъо массаза Ӏалама хозале кхайкае таро лу.

Цецвоаккхаш, хьийдда лоамах чудоагӀа хиш, шок етташ ӀодоагӀа хин тоатолаш, цӀена хьастара хий - цу дерригне яздайт суртанчага ший кхоллама балхаш. Къаьстта цига, юххьанцарча Ӏалама хозале йолча, бӀаьшерашка денз сигала бовхьамаш кхоачаш латтача гӀалгӀай гӀалаша, Батайнаькъан Заьудина низ лу, ший болх дӀахо дӀабахьа. ГӀалгӀайчен лоамаша цахаддаш хьинар а низ а лу цунна, ший кхоллама никъ лелабе, цо из цунга гӀолла наха дӀалу.

70-ча шерашка денз, Батайнаькъан Заьудин болх беш а вахаш а ГӀабартой-Балкхарой мехка вале а, ший хьамсарча ГӀалгӀайче из каст-каста хул.

Цун лаьрххӀа бола гойтам хул, ГӀалгӀайчен паччахьалкхен музее санна, ГӀабартой-Балкхарой къаман музее а. Искусство чаккхе йолаш яц, наьха дегаш вӀаший хотташ я из, уж моллагӀча къаман хиларах, цунца вӀашкадоагӀаш да культура а мотт а.

«МоллагӀа болча сага кхолама терко тӀайодаш хул, гонахьарча хьалах йола уйла а чуйоссийт, кӀоаргача уйланга вохийт. Висангире Заьудина болх къаьстта ишттачарех хул массаза, цо хьагойт тахан латташ йола ха, вайна хинна вахара Ӏоткъам. Цун кхолламо тӀахьех машара, хӀара саг ший уйла еш хилара, укх дунен тӀарча ший моттига уйла яра, цо хьагойт искусствон ший тайпара мотт болга, из мотт массане а кхетабеш хилар. ГӀалгӀайчен исбахьален искусствон паччахьалкхен музее, цу начӀал долча сага тамашийна кхоллам ба,-аьлар музея кулгалхочо ТӀумхой Любас. - Цун балха лакха мах хилар да, Ӏоакъингаца беча балха говзал санна, сурташ дехкара говзал а цу юкъе хилар.

Говзанча балхаш каст-каста, ГӀалгӀайчен доазон тӀа санна, цул арахьа а дӀакхухь, Россе тайп-тайпарча моттигашка. Цо дӀагойт из дерригача дунен тӀарча наха, цар говзанчан балха мах оттабу.

Ӏоакъингаца болх беш хиларо тайп-тайпара ший уйлаш дӀагойта таро лу, сийрдача уйлашкара дег чу йисача уйлашка кхаччалца хул уж. Из бахьан долаш, хӀара цо беш бола болх, цу тайпара кхы бергбоацаш нийслу. Тайп-тайпара оагӀонаш гойташ хул цун балхаш, сурташкара Ӏаламга кхоачаш.

Висангире Заьудина гойтам - из культуран вахаре сийрда оагӀув я. Цун дика балхаш лорадеш да ГӀалгӀайчен паччахьалкхен Малсаганаькъан Т. Х. музее, иштта дикагӀа йола моттигаш дӀалоацаш да Россел арахьа меттел, кхыча паччахьалкхенашка а».

Батайнаькъан Заьудин дукхача къонача, Ӏомалуш боагӀача суртанчашта масал гойташ ва. Цхьабарашта цун кхолламо новкъостал ду, шоашта карагӀдоалар ма дарра хьаделла, низ чубоссийт, тӀатеӀIа къахьегаш хилча, дагалаьцар кхоачашхулга гуш хиларо.

«Сердало» газето а даькъалавувц Висангире Заьудин 85 шу дизарца, могаш хилва хьо, хьинар а хилда хьа, хӀанз санна наьха дегаш гӀоздоахаш, кхоллама наькъ тӀа дӀаховаха. ХӀаьта оаха а тхоай аргӀагIа хоам бу, ГӀалгӀайчен исбахьален паччахьалкхен музее лаьрххӀа бола, 85 шу дизара хетабаь, суртанчан гойтам дӀахьош хургба ер бутт чакхбоалаш.