Цул тӀехьагӀа, заман хувцамаш юкъедаларца, начӀал дола цӀастапхьараш хьахила болабаларца, мах бара даькъ тӀара хьалаш дегӀадоагӀаш хиларца, балха говзал караерзаярца, керда оахкалаш, аьшкацара болх бе хар даьржача, хьахилар вай цӀихеза шалташ.

Тахан дукхача мехкашка, цу даькъе Россе, дукха ба урсаш де ловраш, цунца сакъердалураш. Цар паргӀатта, уж керд-керда хьадаларга хьежжа, гулду уж, шоай доалахьара урсий ганз хьалъюзаш. Цхьабараша урса хоза кепаш ю, тедаш долча гӀирсашца уж тоа а деш. Цу даькъ тӀа керттердар - сов тӀехцавалар, зехьа ший ахча цадоадар, цу гӀулакха тӀехьаваьнна цалелар.

МаӀача наха, эггара зӀамагӀчарна а иштта корта кӀайбала болабеннарашта а, урсаш массахана дезаш хиннад. Цудухьа уж санна бараш ГӀалгӀайче а ба, дика ирал дола урс дукхача хана денз лоархӀаш хьаденад, царех кхеташ а хиннаб. ХӀара вай республикан маӀача сага вахаре цунца дувзаденна а, цунна дика дагадоагӀаш а хул шийна хьалхара совгӀат денна, е ше ийцача урса истори.

СалоӀача деношка республикан базар тӀа нийсделча, шоана дика гуш хургда, цу тайпара хӀамаш йохкача гулбенна нах хилар. Деррига ховш а ва саг цох лаьца мел дар, хӀаьта а хӀара ше цунна тӀа мел нийслуча хана, тӀаозаш санна къаьстта цу къегача, ирача, тийсача урса гӀирсашка хьажа безам болаш хул из.

СССРа ханашка Наьсаре, МагӀалбике, кхыча юрташка 70-ча шерашка чӀоагӀа яьржар шера гоазаш дола хачеш, шляпаш, фуражкаш, шера тӀехкараш. Цу юкъе ца хилча даргдоацарех дар киса доалла урс а. Таханарча замандараш санна сел хоза деце а, уж дика хьадаь дар, дика доал деш леладеш хилча, дукха ха йоаккхаш накъа а доалар. Нагахьа санна хьона из урс эца бокъо еннаяле, из дар хьо зӀамига саг волга, боккхагӀчар бокъо еннилга, хьох тешам а хеташ.

Дукхача вай новкъосташта санна, лоалахошта, бовзаш болча нахá хоза хеташ дар ирача урсаца цхьацца дола гахьараш дахар. Цхьаболча кагийча наха, гаьн тӀара хьабаьккха саьрг хоза ир а бийя, исбахьален хӀамаш йора.

Цу хана урсаш тайп-тайпарча гӀирсашца ирде Ӏомалуш хулар. Цул совгӀа, тайп-тайпарча фильмашка а хьожаш, Ӏомалора урсаш мишта леладе деза моллагӀча хьалашка.

Цу хана цхьаннега ший тайпара «набахта боахкараша» даь урс бӀаргадайча, кагирхой боккхача безамца хьожар цу «ший тайпарча герзага». Цхьайолча хана, цу тайпара е цох тара гӀирс шоашка кхачарга сатувсаш бараша оаз йохийтар: «Айяхь! Сога-м дац хьона иззаморг. Хьажийтал со!»

Эггара хьалха дег чу доссар цу урсах лоравала везар да. Бакъда лоравала везар урс дац, во кхетам бенна саг ва. Урсаца дукха цатоамаш хул яха дешаш а вайна каст-каста хезарех да, бакъда цох баь хоадам бац, хетаргахьа, хург а бац. Цхьайолча моттиге моллагӀа бола мӀара кхерамегӀа ба урсал - из цкъа техача, цу моттиге диъ Ӏург дусаргда цкъара.

Урсаш леладе ловш хилар тара да, кхы дукха цу тайпара леладеча хӀамашта. Къаьнарча советски урсашка хьежаш, хӀаьта уж вайна дус тӀехьаленна даьгара е даь-даьгара, вайна гуш хул дӀаяхача замай тамагӀа, кхыдола хӀамаш, кепаш.

Тахан сага иштта каст-каста хьайоасташ яц шушаш е яшаехка хӀамаш, хӀаьта 30-40 шу хьалха тайп-тайпара «хьаелларгаш» яр.

Урсаш гулдеш волчунна, хӀара цо урс мел эцача хана, из хьадаьча сага культурах, Ӏадатех, исторех бола хоам а хул тӀехьара тӀа. Уж да, масала, балисонгаш оала филлипински урсаш- кӀормацаш, кукри - Непала Ӏадатий урс, хӀанз дика довзаш дола Якуте урс, мачете, аьнна цӀи йоаккха урс, дерригача дуненна цӀихеза Японе танто яха урс, узбекий пчак, иштта кхы дуккхадараш а.

ГӀалгӀайчен вахархочо уж нийсду вай шалтаца, кхетаду мел чоалхане да, цунца цхьана тамашийна да ер дуне, вайна гонахьардар.

ХӀара мохк, хӀара къам урсашцара безам бовза а урсашка гӀолла шоай культура, Ӏадат гойта а гӀерт. Нагахьа санна хӀанз эцархошта хьалхадоахаш долча урсий цӀераш язъе эттача, массехк книжка эшаргда. Бакъда дика хургдар гӀалгӀаша къердарашца уж хьалдизача. Хьанна хов, вай герзаш деча наьха говзало, цу юкъе боккъонца бола профессионалаш а болаш, дика яхьебовла таро лургьяр герз дохкача базар тӀа.

Уйла ел, моттигера дика цӀераш йолаш дохкаш да «ТӀаргам», «Аьга-Кхала», «Кхаьрт», «Цхьори» иштта кхыдараш а. Уж санна дола гӀирсаш, сага ала хӀама доацаш, шоаш моргаш кхы доацаш, технически дикал лакха йолаш хила деза, шийла герз дохкача базар тӀа яхьевала таро лургйолаш.

Вай ГӀалгӀайче дукха ба ше морг кхы доаца урс а кхыдола аьшка гӀирсаш а де ховш бараш, уж ерригроссийски, дунен шийлача герза гойтаме оттаде йиш йолаш да.

Дукха ха дӀаяхай, бакъда тахан санна дагадоагӀа 2014 шера халкъашта юкъера шийлача герза «Шалта-2014» яха фестиваль хинна. Из вайцига юха а хилар итта шу даьнначул тӀехьагӀа 2024 шера, хьажа баьхкараш гӀад а бугаш, эзар гӀирс бар цига гойта оттабаь. Россе дукхача моттигашкара дикагӀа дола балхаш гойта оттадаьдар гойтаме.

Карарча хана дукхагӀа леладу, лоархӀаш а да вӀашкадехкаш дола урсаш. Тахан уж урсаш хьадеш дар а ирдеш дар а дикагӀа дола аьшк, хьалхалатта технологеш я. Дукха да уж харжа йиш йолаш. Цу юкъе да чарахьий урсаш, туристий, киса леладераш, ноанала цӀагӀа леладераш, тӀема, куцала даьраш, иштта кхы дуккхадараш.

Лоацца аьлча, уж массанахьа эшаш да, саг миччахьа кхачарах.

Из сага дикагӀа вола новкъост ва хӀама тоаеча, буа кхача кийчбеча, кхыдола итташ гӀулакхаш деча, ший кхерамзлен Ӏалашо еча, кхыча наха новкъостал деча.

ДагадоагӀаш хила, моллагӀа дола герз, къаьстта урс, ноанала цӀагӀа леладер е чарахье водача хана шийца хила дезар из дале а, из вайна накъадоалаш да, атта а да леладеш.