ТӀом беш, Берлине дӀакхаьчараш
Боккхача тӀема турпалхой цӀераш дагалоаттаю гӀалгӀай мехка
ХӀара шера доагӀа бӀаьстан кхоалагӀча бетта 9-гӀа ди, доккха цӀай хиле дӀаотт вай массане дегашка! Цу дийнахьа хьакхайкадаьд массехк шу хьалха, Германе болабаьча унзарча тӀема юкъе Советски Союзо котало яьккхай, аьнна. Цунна тешал деш дар, вай бӀухой, моастагӀа эккхавеш, Берлине чубалар. 1945-ча шера бӀаьстан шоллагӀча бетта 16-ча дийнахьа, Жуков Г.К. кулгал деш, дӀайолайир советски бӀухоша Берлинера операци, бӀаьстан тӀеххьарча бетта 2-ча дийнахьа, котало Советски Союзагахьа йолаш, чакхъяьлар из. Берлине дӀачубаьнна, моастагӀа вохавеш долча юххерча деношка, тӀом беш хиннарашта юкъе гӀалгӀай къаман деналах бизза бола къонгаш бар. 1944-ча шера цхьаккха бехк боацаш, доацар тӀатетташ, гӀалгӀай къам мехкахдаьккха, хийрача Казахстане Ӏодахьийтадале а, гӀалгӀай майра бӀухой шоай цӀераш, тайпан цӀераш хувцаш, коталон денга кхаччалца, фашист вохавеш, дӀачакхбаьлар.
Эрсий ба аьнна дӀаязбаь лаьттар Мартазанаькъан Сергей Израилович, Матенаькъан Константин Степанович, Чуранаькъан Виктор Семенович, Ноакастхой Багаудин Бей-Султанович, ГӀайтакханаькъан Дзяудин Джамалдинович, иштта дуккха кхыбараш а. Узбек ва аьнна дӀаязваь хиннав Оздой Ӏумар, гӀалмакхе ва аьнна - Булгучанаькъан Михаил, татрий ба аьнна дӀаязбаьб Сейнарой Ӏумара Ӏадрахьман, Ӏарчакханаькъан СаӀипа Джабраил, иштта кхыбараш а. ЦӀераш, тайпан цӀераш хийца хиларо тахан, вай бӀухоех дар гулдеш, истори халача доаккх. Берлине советски бӀухой чухьийлха, дӀаболабаь тӀом лира хиннаб. Шоаш ийшалга кхетадеш бола моастагӀий, тӀеххьара низ ураоттабаь, вайчарех юхалийтаб. 15, 16 шераш даьннараш тӀехьа, арабаьхабар советски бӀухошта духьала тӀом бе. Цу деношка лаьттачох яздаьчун юкъера дешаш да ераш: «Гитлера бӀухой массайолча моттигашка багӀар: тховнаш тӀара, подвалашкара, кхийнашкара, цӀен тӀехьашкара, гӀувнашкара, метро станцешкара дов юхадеш бар уж вай салташта. 600 000 цӀа дар Берлине. Советски бӀухоша шахьар дӀайоаккхаргьяц, хӀара цӀагӀара арадеттаргда герз, яхаш, махьарч деттар немцаша».
Берлине дӀачукхаччалца, тӀом беш бахача вай деналах бизза хиннача бӀухоех ва гварди подполковник хинна Кхоартой Джабраил. 1941-ча шера денз, тӀема наькъаш техкаш, лийлар из цӀеэскархо волаш. 114-гӀа Нохч-ГӀалгӀай дошлой дивизе вӀашагӀъеллача политически оагӀон партийни балха тӀара воккхагӀа вола инструктор вир цох. Сталинградерча тӀема юкъе, фашист вохавеш хилар из, 1942-ча шера 115-ча къаман дошлой дивизен юкъе волаш. Гвардейски Кенигсбергски корпуса разведках йолча 13-ча штаба кулгалхо, подполковник волаш кхаьчар цунга котало.
«Берлин хьаяккхарах» яха майдилг луш, белгалвир артиллерист хинна Ӏалбаканаькъан Изноврий Ахьмад. Ленинградера фашист вохавеш, Прага мукъайоаккхаш лаьттар Ахьмад. 1944-ча шерал тӀехьа, Абалкин аьнна ва из дӀаязваь. ГӀалгӀай бӀухой майралах, деналах дукха дийцад лакхерча кулгалхоша.
Берлине чубаьннарашта юкъе, фашист вохавеш, лаьттача Булгучанаькъан Хьамзатах язду:
«22.04.45 дӀаболабенна 2.05.45 кхаччалца Берлинерча урамашка лаьттача тӀема юкъе, даггара моастагӀчо герз детташехь, хоадаяь хинна бувзама итт моттиг вӀашагӀъелла, ши телефон тоайир цо. ГӀашлой сура штабаца, дивизен штабаца, батарея хьалхалаттачунца бувзам лоаттабир цу деналах визза хиннача гӀалгӀачо кхаь дийнахьа. Лира бодача тӀема юкъе, хан-ханнахьа хоам беш хилар из лакхе латтарашка. Говзал йолча, майрача Хьамзата гӀо деш, немцаша дов деш хинна 4 моттиг йохайир, 10 цӀа эккхийтар, 13 снайпер, 6 фаустник, бӀарчча рота хиллал бола фашисташ легабир, минаш етташ хинна батарея йохайир».
Берлине дӀачуваьннача, 359-ча Гвардейски зенитни-артиллерийски сура бӀухочох, ЦӀеча Седкъан орден яла оттаваьча ЦӀечой Махьех яздаьд: «ЦӀечой Махьи поатронаш хьатӀакхухьаш, кадай ший гӀулакх чакхдоаккхаш вар. Ший гӀулакх цо лакхача боараме деш хиларах, вӀалла юха ца соцаш, моастагӀчун фецарча кемашта дов де аьттув хулар. Моттиг тахка вахача, кхо фашист духьалваьлар цунна. Шиъ вийна, цаӀ есарал воалаве аьттув баьлар цу майрача бӀухочун. Деналах визза, кхерам яха дош ца довзаш, майра, визза тӀема бӀухо ва Махьи».
Берлинерча операцен юкъе белгалваьлар Гвардейски авиационни дивизе лётчик, лейтенант хинна Ӏарчакханаькъан Хасолта. ЦӀеча Седкъан ши орден, Сийлен орден, Берлин яккхарах йола, иштта кхыйола дукха майдилгаш елар цунна.
Рехстаге чубаьннарашта юкъе хиннаб 986-ча иччархой сура йоккхача топий ротанна хьалха лаьтта Хамхой Дауд, взвода хьалха латташ хинна гварди лейтенант Дзортанаькъан Мухьмад, ЦӀеча Седкъан орден енна танкист вар из. Старшина Малсаганаькъан Гилани ЦӀеча Байракха, ЦӀеча Седкъан орденаш, «Денал гойтарах» яха майдилг луш белгалвир хьакимаша. Иштта лакха майрал гойташ, тӀема аренашка белгалбаьннаб Рейхстаг йохаеш чухьийлхарашта юкъе хинна Кхоартой Мухьмад, Бохтаранаькъан Ӏумар.
Берлин хьайоаккхаш лаьттарашта юкъера массехк саг мара вац ераш. ГӀалгӀай майрача бӀухоех дола тӀема истори тахан а ма дарра техка даьннадац. Ӏилма-тохкама моттигаш, музейш, архиваш цу тӀа къахьегаш я. Цахаддаш дӀахьош латтача балхо вай кхыбола бӀухой гучабоахаргхиларах теша лов!
Каьхатех пайда эцача а Ӏилман-хоамий болх лелабеча а даькъа хьалхале лелаю архивист /Патанаькъан Ӏ. Я./
