Лоалахарча шин къаман юкъе къовсам баларо дукха адам кӀалдитар, тахан а мичаб ца ховш 200 саг ва, уж де доацаш байнарех лоархӀаш ба. Итташ эзараш шоаш баьха фусамаш йита, шоай моттигашкара боха безаш хилар, Ӏоажала кӀалха ца биса гӀерташ.

Нах арабаьлар лоамашка гӀолла, шоай гаргара нах, кхоачарбараш кӀалхарбаха дагахьа. Цар йоккхий халонаш лайра: моцал, хьогал, шелал - психологически оагӀорахьа а ла могаргдоаца хьал дар царна духьалъэтта хиннар.

Цхьан лоаццача юкъа, цар мел леладаь хӀама, цар маьрша хинна вахар дӀадаьккхадар царгара. Эггара халагӀа цу хана нийсденнар дар; воша, цӀенда, йиша, нана, воӀ воацаш бисар.

Цул тӀехьагӀа, кӀезига ха дӀаяхаяц, хьалкхийнай керда тӀехье. Ший дезала юкъе дувц сага, мел хала ханаш яр уж, къонабараша кхетаду цар лайна бала боккха хиннилга: де доацаш бейнарех фу хиннад ца ховш хилар. Уж мичаб ховш бац тахан а, царех цхьаккха а хоам бац, е уж дӀабехка моттиг а яц…

Цун бахьан кхы а дуккхача ханашка лехаш хургда историкаша, бокъонаш лораераша, социологаша.

Цкъа ше къамаьл деш, цох лаьца чӀоаггӀа аьлар ГӀалгӀайчен Кулгалхочун советника, дика вовзаш волча политически болхлочо, Россе цӀихезача юриста Къоастой Ӏийсас:

«Тешшаме ала йиш йолаш ва со, из хатар хӀирий а гӀалгӀай а къахьегамхошта е бахархошта, цу ханашка (1990 шерашка) дӀайолалуш хиннача бизнеса эшаш дацар. Из хьадаьр къаман моастагӀий бар шинна оагӀорахьара, къаьстта хӀирий мехка керте лаьтта Ӏаьдала болхлой. Цу гӀозаро хьахьоадаьча зуламах дукха адам делар».

Нах бахаш ба цхьан паччахьалкхене, цудухьа Пригородни кхаленца дувзаденна дешаш цхьан тайпара къоастаде никъ ца лехача баргбац, Российски Федераце законо дӀадехача тайпара. Укхаза лоархӀаме да «Мехкахдаьхача къамий бокъо меттаоттаяра» дола Российски Федераце закон кхоачашдар. Тахан наха сатувс, лерттӀа кхерамзлен Ӏалашо а йолаш, шоаш 1992 шера бохале хиннача беса, шоай вахар юха Ӏодилларга.

Вай мичаб цаховш бола нах, байнараш вайна цӀаккха а бицлургбац. Из дицде йиш йолаш а дац. Бакъда дӀахо ваха веза, тӀаккха хӀирашта а гӀалгӀашта а юкъера гӀулакхаш тоаде деза, Пригородни кхален бахархой вахара хьал нийсача бокъонах хургдолаш, цар кхоллам, культуран вахара таронаш хургйолаш; деша, вахара кхоачам болаш цар дӀахо баха йиш хургйолаш.

Из лерттӀа вахара кӀийле я, кагирхой а таро хургья дикача хӀаман тӀехьа шоайла бувзамаш лоаттаде, дика гӀулакхаш леладе, цу хьакъехьа къаман моастагӀашца къовсам лоаттабе йиш хургья, ийрча гӀулакхаш юкъера дӀадоахаргда.

Укх дунен тӀа, бӀаьш вайна довзаш хатараш латт. Уж шоайла нийсде йиш яц, е хьо ва бехке е кхывар харц ва, аьнна, мах оттабе йиш яц. Бакъда массанена а нийса никъ ба: наха дӀаяхача ханашкара ийрча гӀулакхаш кердадаха йиш яц, наха шоай мехка дахаш долча къамашта дикагӀа хургдола хӀама лаха деза. Къаьстта цу наькъ тӀа я тахан ГӀалгӀайче. Дукха халонаш лайначул тӀехьагӀа, вай мохк социально-экономически дегӀабоалабеш латт.

Хьалъеш я керда ишколаш, заводаш, культуран цӀенош, хӀара шера керда хьалъеш я стадионаш, наькъаш, иштта кхы дуккхадар.

ГӀалгӀай студенташ дешаш ба эггара дикагӀа йолча Россе вузашка. Вай говзанчаш Ӏомалуш ба лакха технологеш йолча моттигашка.

Республике лакха говзал йола болхлой ба кийчбеш, вай ба дика бовзаш бола политически, юкъара болх лелабу нах, бизнесменаш, Ӏилманхой, тӀемхой, спортсменаш.

ГӀалгӀайчен бӀухой шоай майрал, денал гойташ; тахан а латт лаьрххӀа йола тӀема операци дӀахьоча. Царна карагӀдоалачох цецбувлаш ба российски паччахьалкхен хӀара мехка.

1992 шера хинна хатар, цӀаккха дицлургдоацаш, дисар ГӀалгӀайчен исторе. Из хинна даьннар да, къаман исторе оагӀув я.

Дег чура дагалоаттам ца боабеш, ваха веза дӀахо, ший хьамсарча лаьттан бокъонаш лораеш.

ВӀаштӀехьа доалача хана, вай де доацаш бейнараш лохаш а хила беза, юридически оагӀонаш а юкъейоахаш. Иштта дийша а хила деза вай, хьаькъал долаш, моллагӀа дика гӀулакх карагӀдоалаш хила деза. ГӀалгӀайченна кхы халонаш нийслургйоацаш, из иразе яхаргйолаш, воашта могар де деза.