Беканаькъан Ӏумара Гирихан, 1937, Йоккха Ачалкхе:

- 1944-ча шера эттача саькур бетта 23-ча дийнахьа дар из. Со 7-гӀа шу долаш бер дар цу хана. Сатоссаш наӀарах хӀама теха, ниӀ хьайийллар нанас. Да цӀагӀа вацар тха. Герзах виза вола ши салте хьачуваьлар цӀагӀа. Наьнага ма даггара къамаьл дора цар, бакъда цо кхетадацар цар дувцар. Сабар дича, лоалахоша дӀакхетайир из; сиха хӀамаш хьаийце, цӀагӀара хьаараяла йоах, аьнна. Цхьаккха хӀама хьаэца кхоаданзар тхо. Деррига бераш зӀамига дар. Машинаш тӀа даьха, станце дӀадигар тхо. Наькъа болхаш, берригаш белхар, эттачох ца кхеташ. Вагонаш хьалйизар нахах, цӀермашин йолаелар.

Наькъа долхаш, байнараш хьааракховса юхасоцайора цӀермашин. Цхьаккха саг дӀаволла бокъо луцар. Даа хӀама дацар, хий дацар… Ведарашка лоа, Ӏаьржа маькх хьачутувсар вагонашка. 15-16 дийнахьа дахар тхо наькъа. Павлодаре чуйоагӀача Успенски кхален «Паволжан» яхача станце кхаьчар тхо. Цигарча бахархоша дӀа-хьа дигар, Ӏергдолча моттигашка. ЧӀоагӀа шийла Ӏа дар из. Ма дукха нах байра шелалла, моцалла. Цига байра са вежарий Ахьмадхан, Хаматхан, Умат-Гири, Бек-хан. ЗӀамига бераш долаш, кхаш тӀара кӀи канаш гулде ухар тхо. Шийна могар колхозе балха воаллар.

Доврбиканаькъан Мурдул-хьажий Золотхан, 1916, Долакха-Юрт:

- Къам мехкахдоаккхача хана, со 28 шу даьнна яр, цудухьа дика дагадоагӀа сона деррига. Салтий хьачубаьлча, сай да хьавийхар аз. Царца къамаьл даьчул тӀехьагӀа, чӀоагӀа веха волаш, цӀаккха а дага хиннадацар сона иштта ди доагӀарг ма дий, аьнна, йистхилар из. Советски Ӏаьдало чӀоагӀа лоархӀаш вар из. Ший цаӀ мара воаца воӀ тӀем тӀа вахийтавар цо, Даьхен гӀулакха аьнна. Цун командира хӀетта дайта каьхат дар тхога.

Фашистагара цхьа шахьар хьайоаккхаш баьча тӀемах, орден яла оттаваьвар из. Доккха баркал оалаш вар командир, иштта денал дола воӀ кхеваьчарна. Дас чӀоагӀа доаккхал дора цу гӀулакхах. Тхоай хӀамаш гулъе эттар тхо, дегаш деха. Кхо шу дар со Аькхенаькъан Хаважа йийха ягӀа, хӀаьта из са вешийца тӀем тӀа вар. Наьнага хатта гӀертар со, сай фу де деза… Цу наьха дезалхо лоархӀаш ма ярий со. Ах сахьат далалехь, со йийха ягӀачун нана кхаьчар тхацига. Наьнаца са гӀулакх дувцаш, яр Совдат. Со шоашца дӀаяйта йоахар цо, шоай саг лоархӀаш. Бакъда да раьза хиланзар. ЧӀоагӀа хала дар са дега, царцара се къастар. Йоккха юкъ ялалехь, цу хӀаман йола сагото йицъелар сона, хӀана аьлча, чӀоагӀа цамогаш хилар сона сай са санна езаш йола йиша Даки. Тхо Казахстане Ӏокхоачаш латтача хана, геттара гӀелъенна, йоагаш, кхайкаеш яр из. Ма даггара хьекхаш буран йолаш, шийла яр цига. Станце Ӏодаьха, соалозаца немций бахача цӀагӀа дӀадигар тхо. Безаме тӀаийцар тхо цу наха, бакъда Дакена фу даьд ца ховш, цунгара лазар шоай берашта дӀадалар кхерар уж. Массехк ди даьлча, венача лора пехкашта кхайкор хиннад аьлар Дакена. Массехк ди мара дисадац цунна яха, аьнна, тӀатехар цо… Ши ди даьлча дикагӀа хинна, елаенна, йистхилар тхога Даки: «Иззал ха йоаккхаш, хийрача мехка вала кхача везаш хиннавар-хьогӀ?» - аьнна. Кхы йист ца хулаш, са хьалдаьлар цун. 1946-ча шера цӀакхаьчар воша тӀем тӀара. Со йийха ягӀа зӀамига саг тем тӀа вийнав, аьлар цо. Цу хоамо юхейисар а вӀашкайихьар со.

Хаматханаькъан Товбота Хьадрис, 1932, МагӀалбик:

- Сатоссаш, хӀама етта болабелар наӀарах. Нанас ниӀ хьайийллача, герзах бизза салтий латтар ара. Чехка арадаьле, юртсовета юхерча гулламе хьалдувла, аьлар цар. Шоашца дӀавигар цар са даи воша Идриси. Са цу хана 12 шу дар. Царна тӀехьаудаш, дӀавахача сона дайнар унзара сурт дар. ГӀорадаьча лаьтта багӀача наха автоматаш тӀахьекха латтар салтий. Ведда чувахача, даь-веший ков дизза лелаш салтий байра сона. Ворда тӀа хӀамаш тӀайотташ боахкарашка еррига хӀамаш дӀатӀайоттийтацар цар. Даь-веший сесагага хаьттар аз: «Мича долх шо?» Ма даггара елхашше, мехкахдоахаш да вай, аьлар цо. Тхо а доагӀаргда шуца, аьлар аз. Со мархӀавелла: «Тхоца ма вола», аьлар цо, ма даггара хий мехкадеш. Ведда чувахар со цӀагӀа из дӀаала. Уж мехкахбоахаш бале, вай а доах, аьлар нанас. Пхи минот ялалехь, тха коа чухьийлхар салтий. Йистедовла, сиха гулъе шоай хӀамаш, яхаш, герз тӀахьекха латтар салтий. Кашамашта юхе гулдир тхо. Цхьа воккха саг кхелхар цига. Из дӀаволла беннарашта бокъо яланзар. Машинаш хьатӀаяьхка, Буро тӀа хьалдигар тхо. Товарни вагонашка чудехка, арадаьхар тхо. Венна саг дӀаволлийтацар, цамогаш бараш, автомат ӀотӀахьакхе, боабора. Могаш боацараш царех лечкъабеш, дарба де гӀертар тхо. Духьале яь саг човхавеш, хьайбаш санна цхьаккха бокъо йоацаш, дугаш дар тхо. Цхьайолча хана, тхоаш юха цӀадугаш латт мотталора тхона, бакъда цунга догдоахилга а дацар. 18 дийнахьа дигар тхо наькъа.

Казахстане Ӏокхаьчача, цигара нах моастагӀашта санна бӀарахьежар тхона. Тхоца къамаьл де а бахьацар уж-м, хӀана аьлча лакхерча хьакимаша нах буаш бола акха нах, моастагӀий боагӀа шоана, яьхадар царга. ВӀашагӀъяьнна яла йоаллача барака чу Ӏоховшадир тхо. ЧӀоагӀа шийла яр цу чу, дуа хӀама а кхоачаденнадар. Казахашкара ча дехаш, цунца докъаденна кхо чутехкаш, йоагайора оаха цӀи. Да, нана, са воша Лабзан цамогаш хилар. Да, нана дӀадаьлар са, 1946-1947-ча шерашка. ЦаӀ де дезаш дар вахара хьал, балха эттар со.Могаш воаца воша хӀара дийнахьа кӀалвусаш латтар.

Цхьаккха хӀама юаш, молаш вацар из. Фу юаргьяр Ӏа, аьнна, аз хаьттача; Ӏаж безар шийна аьлар цо. 50 км гаьнарча станце ваха араваьлар со. Наькъа водаш, казах кхийтар сох, ворда тӀа вагӀаш. Хьай вордаца дӀавига со аз аьлча, гӀалгӀа вий хьо, хаьттар цо. МоастагӀий, нах буа акха хӀамаш ма йий шо, аьнна, вахар из, со дӀатӀа ца хайташ. ГӀаш хьалкхаьчар со станце. ШоллагӀча дийнахьа, вешийна Ӏажаш бахьаш цӀакхаьчар со. КӀира даьлча, дӀаваьлар са боча вошилг Лабзан. Сои, воша Идриси, йиша Дугархани дисар тхо. ЧӀоагӀа хала дар да, нана доацаш даха. Тхоай гаргара нах лаха эттача, уж 100 километр вахача бахилга хайра тхона. ПаргӀатта дӀа-хьа ваха бокъо йолаш ха яцар из. Станце латташ, тхона хьатӀавенача милиционера хаьттар: «Мича даха арадаьннад шо?» Веха хьайзача аз : «Да, нана накъадоаккхаш да тхо», - аьлар. Цу цӀермашина шо дӀатӀаховше, ше лаьца тхо чудохкаргда, аьнна, вахар милиционер. Из юхера дӀаваьлча, хьалтӀадаьнна, Ӏохайшар тхо. Вошеи йишеи тхьайсар; со, дӀаоагӀораваьнна, бӀаргаш детташ, уллар; фу хургда-хьогӀ, яхаш. Тхоашта юхе из ӀотӀакхаьча, наьха каьхаташка хьежа эттача, бӀаргаш дӀакъайлар аз… Тхона ӀотӀахьежаш лаьтта, вахар из. Ма дарра аьлча, Даьла къахетам бахьан долаш, дисар тхо, Ӏо ца доахаш. Караганде баьхача гаргарча наха чӀоагӀа дезаш тӀаийцар тхо. Тракториста курсаш яьха, совхозе балха эттар со. 13 шера бир аз из болх.

Осменаькъан Ахьмада Мухьмад, 1932, Гадаборшакъонгий-Юрт:

- Салтий цӀагӀа чулийлха, ди сона дика дагадоагӀа. МоастагӀий да шо, цудухьа Сибре дохьийташ да, яхаш, махьарч деттар цар. 1943-ча шера, тха да дӀаваьнна, йисаяр нана. ЧӀоагӀа куц долаш, къона саг яр из. Ялх бер тӀадисадар цунна. ЙоккхагӀа йолча йиший 12 шу дар, зӀамагӀа волча кӀаьнка - 2 шу. Хьайбаш санна тӀабеттар нах, бӀехача вагонашка. Юха цӀаберзабергба мотташ, кхача хьаийцабацар дуккханеша. Тхо хиннача вагона чу 15 саг вар. Арахьажа а бокъо яцар цига. Никъ гургбоацаш, дахчаш йийтта дӀакъайладар вагоний кораш. 19 дийнахьа дахар тхо. Казахски кхале Ӏокхаьчача, жӀалеш дукъадоахкача соалозашца, кӀалха хьежаш латтар тхога. Цхьабараш царца дӀахобахар, цхьабараш 15 км гӀаш бахар. Колхозе Ӏодувша, аьнна, кхий делар тхона, хӀаьта цу чу чӀоагӀа шийла, хала яр. Тха вагона чура 15 саг цу чу висар. КӀалха ча Ӏотесса, цхьа бахьан йӀайха хилийта гӀерташ хӀама даь, Ӏодийшар тхо.

Колхоза кулгалхочо, болх бе могаш вола саг кхоана балха аравала, аьлар тхога. Тхога хьажа йиша Муи йита, балха яхар нана. БӀарччача дийнахьа болх бича, ах маькх лора цунна. ИйслагӀа шу дола со хьалхарча классе дешаш вар. ШоллагӀча классе ваханзар со, нана чӀоагӀа цамогаш хилар. Нанна когаметта колхозе балха вахар со. ХӀаьта цига лоархӀар со, кхыметтел шоай казахий театре а дӀаийцар. Ши бутт балалехь, казахий мотт Ӏомабир аз. Театре болх беш, цӀагӀара бераш, нана дикагӀа кхаба аьттув бар са, бакъда, уж цамогаш хинна, цигара хьавала везаш хилар со. 1945-ча шера Ӏан шоллагӀча бетта дӀабаьлар са воша Муса, йиша Макка. Ши бутт цул тӀехьагӀа баьлча, цхьан дийнахьа байра нана, йиша Мадина, вош Увайс. Муи яха йишилг, зӀамига хиларал совгӀа, могаш йоацаш а яр. Айса цхьанне доккха каш даьккхар аз царна.

ГӀорадаь лаьттача лаьтта из каш доаккхаш ши дии ши бийсеи даьккхар аз. Йишийца цхьана дисар тхо. Даьла къахетамца, из дикагӀа хилар, цӀагӀа сона новкъост хилар цох. Болх беш ахча Ӏоадаь, цхьа зӀамига цӀалг ийцар оаха. 1949-ча шера юха лазар лаьца дӀаяьлар са йишилг. 11 шу даьнна волаш, цхьаккха саг воацаш диса бо хилар сох.

Колхозе сона вовзаш саг вацар. Къахеташ хиннача казахаша шоай цӀагӀа чуийца, царца ваьхар со. ЧӀоагӀа дукха везар со царна, къа хетар. Цхьа юкъ яьлча, сай гаргара нах хьакорабир сона, царца мехках кхийтар со.