Лоалахой берашца ше ловзаш, сакъердаш хилар, дитткомараша Ӏаьрждаь хинна ший кулгаш дагаухаш, велар дувлар цун юхь тӀа. Из бала боацаш хинна хоза ха, цхьаккхача тӀемо е мехкахдахаро юхайоаккхаргйоацаш санна хеталуш, хоза яр. ЗӀамига волаш хиннача вахара сурташ духьалъухаш хул цхьайолча хана, къавенначул тӀехьагӀа а.

ГӀалгӀай къаман эггара халагӀа йола ха ера Баширага уж Эккажкъонгий-Юрта бахаш, цу хана 6 шу даьнна бер дар из. «Чечевица» яха операци дӀайолалуча хана, массане а цӀеношка санна салтий бар цар цӀагӀа а Ӏеш. ТӀехьахьожаш даьккхача массехк дийнахьа, бераша Ӏомадир цар деш дар, уж делкъа ха хьакхаьчача мичахьа ух, Ӏуйрийна мара юха хӀана багӀац.

Сахулаш, цӀен-да кхыча маӀача нахаца дӀавигар тӀема гӀирс тӀабувхаш хиннача наха. Берашка аьлар, уж маьждиге дӀабийхаб, аьнна.

«Цу Ӏуйрийна вена кхаьчар виъ салте, уж тхона хьалхагӀа байнабацар. Шиъ коа Ӏийра, вожаш тха наьнага цхьа къамаьл деш бар, бакъда цунна эрсий мотт дика хацар. Еха хьайзача кхалсага шоаш дувцар каьхата тӀа дӀаязде айттар уж. Цу сахьате бӀаргаш хих хьалдизар наьна. ХӀана елх-хьогӀ са нана, даьна етташ ца хилча, аьнна, хетаделар сона.

ТӀехьагӀа ховш ма хиллара, тхо наькъа дала кийчдала дезаш хилар. Эггара хьалха нанас со вахийтар жӀали чудолча бунга, цунна ета шура ийца. Со цецваьлар цох, хӀана аьлча оаха цӀаккха а еннаяцар цунна из, тхога тхоашка а наггахьа мара хьакхоачаш яцар из а е кхыдола даар а», - яхаш, дагаухараш дувц Башира.

Ха сиха дӀаяхар. Нанас шийца хьаийцар ший керта тӀа туллабу бӀайха цхарал. Массехк салтечо йигар нана а кхо воӀ а. Юртхой гулбир гаьна доацача ЦӀечой кашамашка. Делкъа ха хьакхоачача хана, маӀа нах майдан тӀа боалабир.

1944 шу, саькура бетта 23 ди… Цу дийнахьа наьха дегашка билла ша, дуне мел латт башаргбоацаш, бисар. Ара этта хинна хаоттам а бар цу ден къина белхаш санна къиза: цӀаьхха шелъелар, доккха лоа доладелар делха, лай чоалпаш яр кхесташ, бӀаргаш Ӏувжаш. Къизала хьалхалаттараша бокъо елар берашта Эккажкъонгий-Юрта Первомайски урам тӀа хӀанз а латташ долча цхьан цӀагӀа бийса яккха. Уж дар итт шу даланза дола бераш. «Ираз» долча ялхнена юкъе нийсвелар вай хӀанз вувцаш вола турпал а.

Саькура бетта 24 ди хьакхаьчар, бакъда из дика дар ала йиш йолаш саг вацар. Эрий ара, хӀанз Ингушская яхача урам тӀа, гулбир нах. Юкъе йоагаш цӀи яр, бакъда массаза луш йола йӀовхал цу наха яла хьаьха хиннадацар цо а.

Урамаш доассалуш доагӀар, цӀеношка сердал яцар, берий цӀогӀарч а дацар хьахозаш, тӀом дӀабаргба яхаш тийса хинна са а дацар, сийрдача хургдолчун уйлаш а яцар. Даьлага сатувсилга дар, Даьлах тешар а дар. Ма чӀоагӀа унзара да юхадоагӀаргдий ца ховш мехкахвалар, кхы гургдий-хьогӀ тхона ер лоамаш, гувнаш, хьамсара лаьтта, хьамсарча лаьттан хьадж кхетаргйий-хьогӀ яха унзара уйлаш яр кхесташ. ТӀема герзо, салташа унзардаьккхадар адам. Нах белхар берашца цхьана. Бакъда къонахий шоай бохар ца гойташ, сакъувлаш бар, цар лечкъадора бӀаргашкара хий.

«Юххьанца машинашца Наьсаре дӀадигар тхо, сайранга кхоачача хана, вагонашка чудехкар. Тхо цар леладечох кхийтта а далалехь, нийсделар из. Вагона наӀараш дӀакъайлар, сона цӀаккха дицлургдац из унзара, кхоане гойташ санна, вагона ниӀ дӀакъовлаш даь тата,- яхаш, дувц Шахмарзий Башира. - Джалтыр яхача станце бода никъ бӀаьхбелар 23 денна. Бакъда воча хьалашка чубехкача наха хеталора, уж бӀарчча шераш долаш санна. Дика болх ба вагона чу хьехархой, Албохчанаькъан Идрис, ЦӀечой Ӏалаудин нийсбенна, цар таро хилар паргӀатта ха тӀа латтарашца къамаьл де. Из бахьан долаш, царна тешам а дукхагӀа белар.

Фу дар тешам балара чудоагӀаш хиннар? Цар бокъо яр, хий хьаэца, байнарий декъий царга дӀадала. Из чӀоагӀа хала дора цар, дукхагӀчар шоай дакъа лочкъадора, эрий ара лелача жӀалеша уж дуаргдоацаш.

Ди-бийса доаккхаш, бӀехача цӀермашинаца водаш, цӀено яра араваха моттиг лохаш хулар. Из чӀоагӀа хала дар наха, иштта хала дар цу бӀехача хьалашка наха мезий даь хилар.

Кхо кӀира совгӀа ха яьнначул тӀехьагӀа, Карагандерча шахтёрий шахьаре кхаьчар нах. Укхаза керттера болх бар, кӀор баккхар. Эггара хьинар дараш бохийтар цига. КӀеззига сабар даьчул тӀехьагӀа, мехкахбаьха нах Акмолинске кхаьчар, тӀаккха юха а Джалтыре хьалбоалабир. Укх наькъа наха бахаргбола моттиг елар. Иштта дӀадоладелар керда вахар. Мехкахбаьхарашта цу хано дукха хӀама довзийт. Тайп-тайпара даар Ӏалашдара моттигаш лохаш а хул уж, цар иштта шоашта нийсденна хьазилг а кхокха а, кхарзе е детте дуаш нийслу».

Цхьаькха моттиг а нийсъелар, наьха хьайбаш мичахьа латт хьаже, хьалххе а цунна кӀийле а йий, тӀаккха, аьттув баьннача хана, уж доадора, цу тайпара моцалла лечара нах кӀалхарбоалар. «Халкъа моастагӀа» аьнна цӀи тиллача наха даьча зуламах набахта бахка 25 шу ха тохар.

«Мехкахдаьхача шерашка дулх тхога вӀалла хьакхоачаш дацар, нагахьа из хьакхаьчача, цхьайолча хана, оаха бийда долаш дуар из. Кхы де хӀама дисацар наха. Ӏаьдало яхачох, 25 грамм маькх кхоачаш яр хӀара сага - из дар мехкахбаьхача нахага хьакхоачаш хиннар. Болхлочунна 250 гр лора, цӀена къахьега таро яцар; лерттӀа даар, йӀовхал, тӀабувха гирс цахиларах, иштта хьаэца молхаш е уж эца ахча цахиларах нахах доккхий лазараш кхетар, е дарбаш де таро а яцар», - йоах Шахмарзий Башира. Цунна дагадоагӀа ше зӀамига волаш цамогаш хиннача хана, шийна наха новкъостал даь хилар, шекара бӀалг бенна ше гӀадвигараш хӀанз а дагаух цунна. Уж бар Къоастой Мухьмад, Албохчанаькъан Мухтар.

Ший ха хьакхаьчача, Башир ишколе вахар. ПхелагӀча классага кхаччалца дийнахьа дешаш, вар из, цул тӀехьагӀа балха эттар. Мехкахваьккхавар аьнна доацаш, вахарцара безам ца бовш хьавоагӀар Башир. Цун вахаре аттагӀа йола ха дайолаелар балха эттачул тӀехьагӀа. Хьалхара алапи цохьаийцача хана, доккха дика деча санна, гӀадбахабар цӀагӀара нах.

1958 шера Башир деша отт мах бара советски заочни институте, «кхачан продуктий товаровед» хургволаш. Деша отталехь, из Гуржий мехка эскаре амал де вода. Цу шера саькура бетта 20 шу даьнна зӀамсаг гӀалгӀай лаьтта кхоач. Кастлуш цун вахаре кхыдола декхараш юкъедоал. Дешара тӀакхувш хиларал совгӀа, цо шийна хьалхашка декхар оттаду; машин ийца валлалца къахьегаргда, аьнна.

ДӀахо тайп-тайпарча даькъош тӀа балхаш деш хул из. ГӀалгӀайчен халкъа депутатий совете ше хиларо дика вахара говзал лу цунна, цо кхетаду, хьалхашка оттадаь декхар цӀенача къахьегамца мара кхоачашде йиш йоацилга.

1992 шера ГуржегӀа хилар со, цига дӀахьош яр, Гагуадзе Вахтанга кулгал деш, Паччахьалкхен Совета кхетаче. Гуржаша дика тӀаийцар вай мехкара баха хинна викалаш. Гагуадзе даькъалайийцар ГӀалгӀай Республика а цун къам а, Российски Федерацена чуйоагӀаш ГӀалгӀай Республика вӀашагӀйолларца.Из тешаш вар гуржашта, гӀалгӀашта юкъера доттагӀал чоаглургхиларах, яхаш, дагаух Башира, ший вахаре хинна из моттиг.

Шийна cаготонаш яйнаяр аьнна доацаш, нахаца безаме, Ӏимерза ва из, цо дика лайнай бера ханара халонаш, цудухьа тахан из дика кхет, Палестине латта Ӏазап цун наха мел хала да, шоай мехка боацаш лелар царна тахан мел Ӏаткъаш да яхача дешах.

Укх саькура бетта деношка оаха даькъалабувц вай къоаной: уж Сибрен халонаш лайнараш, къизал, Ӏазап дайнараш, 13 шу шоай мехках хьегаш даьккхараш. Уж иштта халонашта духьалъотталуш хиннабецаре вай къам тахан хургдацар.