Халонашта духьалъувтташ
Шийна тӀехьа эздий цӀи йита, дӀавахар Налганаькъан Хьасан
ЦӀихеза революционер хиннав Налганаькъан Бичой Ӏаьла ший хана. ГӀалгӀай паччахьалкхе хьакхоллаш лаьттача Заьзганаькъан Идриса уллув лаьттарех ва оал цох дуккханеша. Советски Ӏаьдал оттача хана, лаьца набахта бехка хиннаб новкъостий, цига низ тӀалоаттабаьб царна, цул тӀехьагӀа а паргӀата баха битабац уж. Шийна боккха низ тӀалоаттабаь боллашехь, дега гарга волча сага духьала дош ала тигадац цо. Цун воккхагӀа вола воӀ Хьасан а иштта паргӀата ваха аьттув боацаш лийлар. Россе граждански тӀом латтача хана, 1919-ча шера малхаваьннав Хьасан.
Пхьилекъонгий-Юртара ишкол яьккха, Буро тӀарча Советски партийни ишколе дешаш хилар из. Цул тӀехьагӀа из болх беш хилар МагӀалбика кхалерча ГОВД. Цун тӀахьожама кӀал[а бар цу хана Юкъерча, Йоккхача, Лохерча Ачалкхенашкара бахархой. 1944-ча шера тӀема денош дӀадаларга хьежаш, котало Советски Союза тӀехьа хургйолга кхетадеш бар беррига нах. ХӀаьта фашиста духьала майра латаш, тӀема аренашка белгала болаш лийннача вайнаха чӀоагӀа Ӏоткъаме эттар из деррига.
БӀехача моастагӀчо вӀашагӀъеллача «Чечевица» яхача операце миллионаш болча наха лаьрхӀар дохадир, хийрача, бирсача Казахстане Ӏобахьийтар нах, шоай мехкара баьха. Саькура бетта 23 дийнахьа, кхыбараш санна арабаьха, товарни вагонашка чубехкар Налганаькъан дезал а. Фрунзерча юртарча клубе кхаьчар Хьасан, йоккха юкъ ялалехь, казахаша чуийца дӀабигар уж цигара. Денош дӀаухар, Даьхенах хьегаш мехка баларга сатувсаш хиннача наьха дегаш човнаш хинна латтар, духьала нийсъенна халонаш ла ма могга яр. Болх лаха, деша, цхьацца хӀама Ӏомаде гӀертар эттачох кхеташ дола адам. Эггара хьалха бане тӀавилла хилар из; тӀаккха, цо ГОВД болх баьлга дӀахайча, Федоровски кхален тӀахьажа оттавир. Цу балха тӀа наха дӀавайза, массане лоархӀаш саг хилар цох.
Цох лаьца дийцад «ГӀар еш дола Наьсар» яхача ший книжка тӀа Малсаганаькъан Берснакъа. Автора язду, кӀа лочкъадарах юртарча коменданта шийна шод мишта йийттар. Цо даьр юхадекха комендантагара топ хьаяьккхай цо, доккха дов хиннад цох, юртда юкъевена. 30-35 километр гаьна уллача юртара хьавенача Берснакъий га даккха эттар Хьасан. Цхьа ха яьлча, Каганович яхача юрта ваха дӀаваха, цига хиннача шекар доаккхача заводе тӀавилла хилар милиционер. Цкъарчоа хеталу, Хьасана массарел чӀоагӀагӀа аьттув баьннаб, аьнна; бакъда моцало, шелало дега, дегӀа дикка Ӏоткъам бир. Ши йоӀи воӀи дӀадихьар цун цигарча халача ханаша. 1957-ча шера мехкабаьлар да, даь-да, нана, пхи бер долаш хинна цар дезал. Уж баьхача цӀагӀа хӀирий бахар, Ӏаьдало арабовла аьнна, Пхьилекъонгий-Юртара арабаьлар уж. Даьхенах кхийттача наьха хьал дувцаш, Хьасана воӀа Йоакъапа дийцар: болх, цхьаккха хӀама доацаш хиннабале а, нах мел чӀоагӀа гӀадбахабар шоай мехка баьнна, даьй лаьтта ког лайза. Шоайла гӀо деш вахар дӀадоладир наха, дог хьийгача моттигашка.
Хало тӀакхаьчача массахана доха ца дохаш, вӀаший оагӀув хьаллоацаш, денал ураоттадеш хиннад вай къам. Ше мел йоаккха ха нахаца къахетаме волаш, могаш дола гӀо де кийча волаш яьккхай Хьасана. 74 шу даьнна волаш, хаьдаб цун вахара никъ. Къаман эггара лоархӀамедар да, мел боккха бала тӀалатте а шоай мотт, Ӏадаташ, оамалаш ца йоаеш, шоай дин лорадеш, Даьлага кхайкаш, хьесталуш чакхбалар; деналах, эзделах ца бохар. Даьла къахетамца, Цун низаца халонех чакхбаьнна, къаман сий лорадеш, цӀенах кхийттаб вай дай. Дала гешт долда, Дала къахетам болба байнарех! Дала воча хӀамах, Ӏазапах лорадолда вай къам! Амин!
