Илдарха-Гӏалан, Шолжен, Эккажкъонгий-Юрта, Пхьилекъонгий-Юрта го йиш я цхьайолча моттигашка е наьха коашка, тайп-тайпара бесаш дола лилингий гаьнаш; уж, шеко а йоацаш, республикан дукхача юртий хозал я ала йиш я.

Карарча хана шовзткъа тайпара лилингий гаьнаш я. Цар тоаду Европан, Азе доазонаш, уж езаеннай, дукхача хана денз, Россе миӀингашка.

Царех дувц дукхача иллешка, романсашка, исбахьален кхолламашка, цар сурташ дехк начӀал долча суртанчаша. Говзанчаша яхачох, эггара чӀоагӀагӀа довзаш да вайна массаза гуш дола (SyrӀnga vulgarӀs) яха лилинг, дика дӀа-юха яржаш йола кӀотарг я из, ара дика хьахулаш а я. БӀаьсти хьаяьлча, нах гӀадбуг цо, цох хьайоагӀача хозача дуфе хьажо.

ДукхагӀа йола лилинга гаьнаш моллагӀа йола шелал а йокъал а ловш хул, лаьтта дика дацар аьнна дегӀайоагӀаш я уж кӀотаргаш, царех ха дӀа мел йода йоккхий гаьнаш хьахул, уж йокъалуш а е гӀоръеш а яц, машинаша дукха кӀур беш, экологи цӀена йоацаш йола моттиг а цар дика лов. Белгалде деза, лилинг массаза керда ткъовронаш хецаш, дика дӀалаташ, дукха яхаш йола га йолга.

Баьццарча а сийрда-шаькъа беса а долча лилинга доазонаша тӀехьара тӀа хозале ергья, из вайна эшаш я хӀара денна. Из чӀоагӀа лоархӀаме да ден-бус автомобилий тата, кӀур латтача хьалашка.

Кхыметтел идеологи, социологи хьакхоллаш, дукхача шерашка Ӏилманхоша яздаьд вай вахаре наькъадоалаш долча гӀулакхех. Идеологе еррига моттигаш юкъера дӀаяьхача а, вайна гуш да В. И. Долганова юкъедоаладаь «Советски шахьараш баьццаръерзаяра» балхаш, цу темах пайдане хоам ба Интернете. Иштта йоах: «(…) шахьара хозале, саг Ӏалама гаргавоалавеш, хила еза, цунна гонахьа, миччахьа из болх беш е деша вагӀаш, салоӀаш хиларах, дӀаегӀа баьццара гаьнаш, кӀотаргаш, кхыбола Ӏалама хоза гӀирс хила беза. (…) Шахьаро из саг Ӏалама гаргавоалавеш хила веза, cага кхелла шахьара гӀирсаш кӀезигагӀа, дийнача Ӏалама хозале дукхагӀа хургйолаш».

Цу тайпара хьалаш ГӏалгӀайче хьакхоллаш хилар вайна гуш да, тайп-тайпарча доазонаш тӀа лакха урагӀъяха миха гаьнаш я, паркаш йолча моттигашка дӀаегӀача йоккхийча гаьнаша ахкан йӀовхалах кӀалхарвоаккх. Лоацца аьлча, массайолча хана, сага ший цӀен юхе, коа, урамашка гаьнаш, баьццара зизай кӀотаргаш дӀайогӀаш хиннай - из вай вахаре хила дезаш дола хьал да. Из нах бахача моттиге, наха шоай хозал хьакхоллаш леладеш да.

Дукха ха йоацаш, Наьсаре цхьа дика моттиг нийсъелар, тхо чӀоагӀа гӀад а дугаш. Наьсарерча Овшанаькъан Р. С. цӀерагӀча урам тӀа дӀаегӀа хинна 30 боалий га хьахилар. Эггара дукхагӀа нах бахача вай шахьаре дика масал гойтар. Доазонаш тоадара маӀан кхоачашдеш латт ала йиш я вай тахан, хьакхоллаш латт парка доазонаш; цул совгӀа, Наьсарен бахархой а хьаьший а таро я, шоаш салоӀаш багӀача юкъа, хьал а кховдаш, цигара боалаш баа. Кхетаду, боалашта лаьрххӀа доал эш, уж дика хьахургболаш, царех сомий гаьнаш хургйолаш.

Оаха «Сердало» газета тӀа укх 20 шера дийцад из дош, Ӏажий, хьайбай, бӀарий, кхорий, иштта кхыболча сомий гаьнаш дӀайогӀара, вай республикан бахархой тӀахьехаш. Уж латаш йоагӀача хана, бокъонца долча Ӏалама дийнача кӀайча жовхьарашта тараерз.

Нагахьа санна цу наькъ тӀа вай хуле; бӀаьш, эзараш болча наьха таро хургья, хоза зизашца кийчъенна ягӀача сомий гаьнашка хьежаш, воай бӀарг гӀадбига, царна тӀера сом буаш, дог паргӀатдаккха.

Дукха ба вай мехка из леладераш, дукхаза вӀаштӀара даьча цӀеношкара бераш гӀаддугаш, цар подъезда гаьна йоацаш боалий е Ӏажий гаьнаш дӀайогӀаш бараш. Бакъда цу даькъ тӀа де дезар кхы а дукха да.

Белгалде деза, сомий гаьнаш бахьан долаш дукха мозий е чоапилгаш гуллу, яхаш, дола къамаьлаш – уж воча дешархочун йоазонна тара къамаьл да. Шера 12 бутт ба, хӀаьта сомаш 2-3 бетта Ӏолега тарлу гаьн тӀара, уж гулбе а хала дац. Бакъда, хӀама хьаде ца Ӏомабаьча, мекъача наха хала да из де.

Дукха нах ба латкъаш, тайп-тайпара баьцовгӀаш бахьан долаш, аллерги оала лазар хьахьовш хилара. Цу тайпара хьал укх дунен тӀа латта миллион шераш да. Вайх хӀаране ше-ший дегӀа оамал я, моллагӀа долча хӀаман а ший тайпара из ловш е ца ловш хилара боарам ба, из хьал шоай дегӀаца иштта долаш бахаш нах дукха а ба, хӀаьта хозача экологе хьал массанена эшаш да.

Лоацца аьлча, лилинга кӀотаргаш ягӀийла шахьарий скверашка, наькъа йистошка, тӀаккха, цхьа ха яьлча, шахьарий е юртий бахархой а, цу хозача зизай хьадж бахьан долаш, гӀашлой наькъаш тӀагӀолла, шоай мукъа ха дӀахьош, лела мег. Из кхоачашде хала дац: дӀайогӀа бокъо луча, моттиг мел йолча дӀайогӀа еза, дукхача хана денз нах гӀадбугаш йола лилинга гаьнаш.

МоллагӀа вола саг а кийча ва; ший коа-карта, урам тӀа хоза хилийтара кӀеззига мукъагӀа къахьега, царех бӀаьстанара фаьлг хьабе.