Иштта хьежаш, цхьадола хьал Ӏомадеш, сага хьаькъала таронаш йовза гӀерташ; вай уйла ю хьатӀайоагӀача хана вай берий хургдолчун.

Из тамашийна хӀама да: массехк шу даьлча, вайх цхьаболча наха дегӀа а дац моллагӀа хургдола хьал го, бакъда вайна дагадоалл воашта тӀехьа баха бисачар вахар.

Ховш да, технологеш, хоамий оагӀонаш шоай тайпара Ӏаткъаш хургья вай Ӏадаташта, ГӀалгӀайчен бахархоша вахаре леладеча хӀамашта. Цар хувцаргда юкъарча вахара хьалаш, хӀара деннара шоай вахар. Цох цхьа дакъа го йиш я карарча хана хьамсарча мехка хӀара деннарча вахаре.

Исторически боарамах секундах йола миллион хургйола ха мара яц дӀаяхар, селхан хила йиш яц аьнна хийттар, тахан хьахиннад, бакъда башха сага теркалдеш а дац…

Масала, 80 шерашка, Наьсаре гӀолла, блокнот е книжка бе а делла, сагаца хаттар е йистхилар доацаш тӀехвалар геттара а цадоагӀаш ийрча гӀулакх лоархӀаш дар. Тахан каст-каста йоӀ е воккха саг, зӀамсаг е йоккха саг «бахаш ба» шоай телефона чу, цхьаккха а саг теркал а ца веш, гӀаш е машинаца болхаш бар аьнна доацаш. Вай цу хӀаманга доалаш доагӀа, дукхагӀдараш хоамий заман нах да вай - хоамий, дувцарий, хозарий Ӏуй да вай, иштта из хургда аьнна а дар, дуккха бӀаьшераш хьалха, хьаькъал долча наха.

Из оагӀув тахан вайна юкъе ювцаш я, из а вай дукхача хана денз хьадоагӀаш дола Ӏадаташ лорадара уйла еча наха дагайоаллаш а я. ШоллагӀа йола оагӀув я - Ӏилманна карагӀдоалачоа тӀехьакхе везаш хилар, цунна карагӀ мел даьннар вай республика дегӀайоалаяра дӀадахийта дезар.

Укхаза дагаух дицлургдоаца Пушкина мугӀараш:

«О сколько нам открытий чудных

Готовит просвещенья дух

И опыт, сын ошибок трудных,

И гений, парадоксов друг…»

Кердадар тохкаш, къайленаш гучайоахаш моттигаш бӀаьш хиннай, шеко яц, кхы а дукха хургья уж хьалхашка.

Материалаш, физически законаш, химически хьалаш, биологически тайп-тайпара дийнача организма белгалонаш сага тӀатеӀӀа Ӏомаеш хиларо хьакхеллай молхаш, таханарча замах ца хилча яргйоаца прибораш, аппараташ, авиаци, кхыйола техника, гӀишлон технологеш, ше морг кхы доаца герз, дикал лакха йола тӀабувха гӀирс, иштта кхы дуккхадар а.

Миллиардаш болча наха, цу юкъе ГӀалгӀайчен бахархой а болаш, хӀара денна уж хьалаш лела а ду. Цул совгӀа, хӀара сакхетам болча вай республикан вахархочун уйла я, кхувш йоагӀача тӀехьено уж лакха технологеш, сага кхелла интеллект дика Ӏома а яь, ший балха даькъ тӀа лелаеш хилар. Цу наькъ тӀа вай долхаш хилара тешал деш да карарча хана ИТ-Академе ха вай мехка дӀахьош хилар, Россе воккхача хӀама хьадеча Гуцаранаькъан Микаила, ший таронца новкъостал а деш, дӀахьош ба из никъ. Цо хӀанз Ӏомабу эггара чӀоагӀагӀа эшаргбола говзанчаш: программировани, сага кхелла интеллект, дизайн, проекташ лелаераш.

Дукха ха йоацаш, ГӀалгӀай Республикан кулгалхочо Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас чӀоагӀдир «Экономикан, вахара даькъ тӀа, ГӀалгӀай Республикан паччахьалкхен урхаллене таьрахьий хоамаш леладар».

Белгалду, тайп-тайпара таьрахьий болх юкъебоаккхача моттигашка бизнес-болх дукхагӀа дегӀабоалабе безар. Иштта республикан бахархошта дола вахара хьалаш хьакхолла лаьрхӀад; дешара, унахцӀенон, вахара новкъостал дара болх дикал лакха йолаш хургболаш.

Цу юкъедоагӀаш да къаман культура дегӀайоалаяр, хӀаравар болх беш хилийтара дола хьалаш вӀашагӀдохкар, паччахьалкхен, доал деча даькъ тӀа наха лоаттадеш дола хьалаш а кӀезигагӀа эшаш хургда тӀаккха.

Белгалду, «юкъейоахаргья керда технологеш, цу хьакъехьа дукха хӀама аттача доаккхаргда, таханарча дено дӀадеххача тайпара дола балха хьалаш юкъедоахаргда, технологеш, сага кхелла интеллект юкъеяккхаро хувцаргда хьалхара балха хьал. Уж юкъеяхар дувзаденна да экономикан, вахара даькъ тӀа, паччахьалкхен урхалленашка таьрахьий таронаш юкъейоахаш хиларца.

Интернет лелаергья тайп-тайпарча экономикан доакъош тӀа, гаьннара оалача кепара тӀахьожам лоаттабара, цхьадола вахара-экономически лостамаш дӀадахьара».

Кердача ханашка вайга фу хьежаш да наха ховргда, хьатӀадоагӀача 10-15 шера. Из мичча беса хиларах, эггара дикагӀа хьалаш долаш балха болча наха шоай къаман культура, Ӏадаташ, цун мах бараш лорадар ловра, иштта, гӀалгӀай мотт биц ца беш, уж хуларе дика хетар.

Тахан эттача хьалашка эггара чӀоагӀагӀа эшаш дар да; кердача технологешца таронаш хувцаеннай аьнна доацаш; къаман Ӏадаташ а цунца цхьана леладеш хилар.

Цул совгӀа, цӀаккха ца хиннача тайпара сиха, боккха чулоацам болаш вай вахар дӀадодаш йолча таханарча заман чухьа чӀоагӀа лоархӀаме да сага кхетам балар.

ДукхагӀча даькъе из болх дӀахьош хила беза ишколашка, институташка, цӀагӀа дас, нанас, йишас, вошас, гаргарча наха хьехам луш.

Нагахьа саг кхетам болаш хуле, наха боккха пайда луш къахьегаргда цо, хӀана аьлча из, зӀамига волча хана денз, Ӏомаваьв шийна уллуврча сага новкъостал де, гонахьара Ӏалам лораде, хьайбашца, оалхазарашца къахетаме хила, гонахьара хозаленаш го, царна мах оттабе, деррига дийна мел дар деза.

Ӏилма довзаш хиларо малагӀа пайда лургба хьагойт укх сценаре: «Россе Ӏилманхоша цицхолг Ӏомаяьй, гӀалат а ца йоалаш, физиках долча хаттарашта жоп дала. Из иштта де таро хиннай нейроинтерфейса новкъосталца, сага кхеллача хьаькъалга гӀолла.

Россе NeӀry биотех-лабораторе МГУ Ӏилманхошца цхьана баь хьалхара болх ба цицхолга хьоа сага кхелла хьаькъал (ИИ) хилча мишта хул хьожаш баьр. Цицхолга хайра бӀаьш долча хаттарашта нийса жоп дала - цун вӀаштӀехьадоал, кхыметтел Энштейн Альберт маца ваьв хьаала, иштта кхыдолча дукхача хаттарашта, гӀалат доацаш, жоп дала. Цох дийцар лабораторе сайта тӀа.

«ИИнтуиция» яхача проекта чудоагӀаш, Ӏилманхоша цицхолга хьаь чу инвазивни нейроинтерфейс чуеллар, Ӏилманхоша хаттараш ду цицхолгага, хӀаьта ИИ нийса жоп лу, хьоа электрически новкъосталца болх беш хул. Цунна ховш хул «да» ала дезача моттиге дӀа-юха хьа, иштта дац оалача а из гуш хул.

Нийса жоп луш хиларах цу хьайбанна совгӀат лу.

Цу тайпара, цицхолга ховш хилар мичахьа нийса жоп дала деза- физикага, исторега, математикага, нейрофизиологега кхаччалца.

Белгалде дезаш да, Ӏилманхой лаьрхӀа бар, шоай а иштта сага кхелла а хьоа мишта болх беш ба ха. ТӀайоагӀача хана, цар яхачох, ИИ накъайоалаш хургья царна, шоайла цхьана болх бе ховш хиларах, цул совгӀа ИИ шийна тӀаэцаргда дукхагӀа дола хоамий балхаш, хӀаьта сага хьоа кхоллама декхараш кхоачашдеш хургба».

Лоацца аьлча, хьалха ца тешаш хинна хьал вайна юкъедала дукха ха йисаяц. Цудухьа ГӀалгӀайчен кагирхоша, иштта боккхагӀчар шоашта гонахьардар Ӏомадара терко е еза, керда профессеш йовзара тӀакхувш хила беза. Цу даькъ тӀа Ӏилман карагӀдаьннараш леладеш, уж пайдане хургдола никъ лохаш хила беза, вай хьамсарча республикан вахара-экономически хьал дегӀадоаладара, цунна хьалхашка латта декхараш цунца цхьана кхоачашде вӀаштӀехьадаргда тӀаккха.

Сага кхеллача интеллекта карагӀдоала дика хьал шоай болх дӀахьоча даькъ тӀа оттаде хьажа беза нах. Из накъадаргда халача хьалашка бахача наха, лазарашта духьалъоттара, таро йоацарий хьал аттача даккхара, ЖКХ балха накъадоалаш хилара, наха фусамашца Ӏалашо яра, зуламаш кӀезигагӀа леладара, халкъашта юкъера гӀулакхаш дегӀадоаладара. Уж да тахан ГӀалгӀайченна хьалхашка латта керттера декхараш. Цу гӀулакха хӀара сага денна ший хьаькъал да, из тамашийна сага хьаькъал, моллагӀча компьютерал а, иштта сага кхеллача хьаькъалал а, дӀахо мел долчул а доккхагӀа да. Цун уйла чӀоагӀагӀа е а, дика къахьега а деза, тӀаккха деррига а карагӀдаргда.