Тхога баьча хоамах, карарча шера из хетадаь дар тайп-тайпарча экологе темашта, РФ Цӏеча книжкагара, кулг тоханза йолча моттигашкара, экологен туризмага кхаччалца, цига дакъа лоацаш хиннарий таро хилар, цу даькъ тӀа шоашта фу хов хьажа.

Мехка хӀара хьаьша е вахархо бокъо йолаш ва кастлуш, йоагӀаш йола регистраци яьчул тӀехьагӀа, Ӏаламах лаьца шоашта фу хов хьажа.

«Цу тайпарча дикача дешара проекташка дакъа лацаро, совгӀата лу тамашийна Ӏалам довзара йола таронаш. Сага шийна ховш хул даим кхы кӀоаргагӀа йола лар лохаш хила везилга цу даькъе, шийна ховш дар фуд хар тӀа дукхагӀа къахьегаш хиларо мара из оагӀув тоабергбоацилга.

Экодиктант дӀахьош хиларах кхетаду, гонахьара баьцадаарий, хьайбай дуне мел тамашийна да, химически хьалаш мел чоалхане да, гонахьарча Ӏаламца уж нийсдеш хилча, къаьгга гуш а хул из. ЛоархӀаме да хьамсарча мехкара Ӏалам лорадар», - аьлар цу хоамех ше ийца пайда бувцаш Наьсарен вахархочо Йовлой Хьасана.

Ӏаламах лаьца экзаменаш дӀалуш, массахана сага нийслу тамашийнача Ӏаламах лаьца дола дувцараш, ховли-довзалеш, хьайбай дуне, лаьттарча вахара кхыйола оагӀонаш.

Экодиктанта, масала, хьалхадоаккх баьцовгӀий дунен тӀара вахар, оалхазараша юаш йола хӀама, форда чура дийнаташ доадеш йола пластика, уж шозлагӀа чакхйоахаш хилар. Цо хьалхадоаккх, дунен тӀа мичахьа да мелаш дола хий; догӀа дийлхача, лаьтта дӀайийна хӀамаш хӀана йов, хьунагӀа цӀи яьлча мел чоалхане хьал нийслу, иштта кхы а дуккхадараш.

Каст-каста саг ше вахачара аравоалаш хила веза, Ӏалам долча моттиге салаӀа, психологега диллача, из лоархӀаме да. Вай дукха я Ӏаткъаш йола моттигаш: хӀара сага уйла ю ший гаргарча сага, балхарча хьала, коммунальни декхараш кхоачашдара, ший ахчанцарча хьала, кхачанцара кхоачама гӀулакхаш Ӏалашдара, кхыдола хаттараш а дукха да цу юкъе. Хи тӀа вахаро, яьссача ара волаваларо, гувнаш тӀа валаро - цу дерригане а сатем, салоӀам, кӀезига-дукха хьаькъал а лу.

Вай республике гуш да Ӏалам хоза хилар, дукха моттигаш я бӀарг ма кхоачча йӀаьха, тоам беш. Хьунаш я, царех кино даккха йиш йолаш, тамашийна сюжеташ зе шортта моттигаш я, йоазонхоша шоай байташца хестаеш йола Ӏалама хозал йола моттигаш я уж. Мах баь варгвоацаш дола цӀена хиш да ӀодоагӀаш, хьаьна лаьтташ, «баьццара кӀувсаш» тайса яда аренаш. Вӏалла ца хадаш дола хьайбай, оалхазарий, дийнатий Ӏулаш да вай мехка.

Ӏилманхоша белгалду, вай хозача мехка 150 совгӀа оалхазарий тайпаш да. Хьун довкъашка, яьссача аренашка нийслу ча, цхьайолча хана ший чайтоангашца, бертий, акха цискаш, борцакхаш, мосараш, тайп-тайпара текхаргаш.

Мел дика хургдар, ший сурташ доаха аппарат бе а елла, хьанийс мел деннача хьайбан сурт доаккхаш лелаш хилча, тамашийна хоза хьайбаш лел вай хьунашка.

Экодиктант дика яздергда ГӏалгӀайчен лоаман наькъаш тӀагӀолла лела Ӏемача сага, шийна духьалкхийттача чоапилгах-лаьтта оахкаргах а гӀадводаш, гӀетта додача аьрзена тӀехьахьожаш лелача сага, хоза а хеташ, язлургда из.

Шахьара даькъ тӀа дукхача шерашка дӀахьоча вахаро саг кӀаьдву. Нагахьа санна хьона дукхача шерашка, гӀетта додаш кӀормац дайнадеце, е эккхайича санна йода шолкъа яйнаеце, е белхи баь доахкаш зунгаташ дайнадеце, из вахар сага кӀордаду. ЛоархӀаме да цу моча гӀулакхашта юкъе ший дезалца цхьана хилар. Бераш зӀамига долча хана денз хьайбай дуне дезаш хул, уж дег чура къахеташ хул хьайбаех, кхыйолча садоаллача хӀамаех.

ТӏехьагӀа, дийша ваьнна, балха тӀа, бизнес дӀахьош волаш, цунна цӀаккха а дицлургдац гонахьара Ӏалам лораде дезаш хилар, деррига садоаллаш мел дола хӀама лорадарах ше бехктокхаме хилар.

Берий даьша шоашкара дӀадахьа йиш я экодиктант, шоай дезала лаьрхӀа, ловзара тӀехьа санна ха йиш я цун лоархӀамегӀдар, берашта из довзийта дика таронаш я уж. Вайна гонахьара дуне иштта довзийта йиш я берашта, тӀаккха цар кхоана из лорадергда, цун мах оттабе ховш хургба уж.

Нагахьа санна цу тайпарча дезала юкъе дӀахьош долча ловзарашка бераша шоай хаттараш луш хилча, царна хьалхадаккха йиш я зоологе, ботаникан, географе, химе урокаш тӀа царна нийслуш хургдола хаттараш.

Тӏехьарча хана, дукхагӀа хулаш боагӀа гонахьара Ӏалам бӀехде йиш йоацилга кхетаду нах. Цудухьа нувхаш къаьста хила езилга а цар кхетаду, уж шозлагӀа чакхъяхар бахьан а царна дика довзаш да - вай мехкарча бахархой кердача тӀехьенна эшаш да из.

Хӏана дувц вай цу дешах лаьца иштта чӀоагӀа? Из керттера дош да, тахан а кхоана а миллионаш бола нах, лерттӀа дегӀа а боагӀаш, бахара лаьрхӀа йола. Наха цхьан ден-бус дукха тайп-тайпара продукци лелаю, ара а хец, йоа а ю. ДукхагӀъяр из кӀопилагашка хул, е целлофана тӀормигашка хул, цудухьа ца йоагӀача нувхаш хьакхоллара дукхагӀа дола бахьанаш цигара хьадолалу. Тахан латтача хана, шоана го йиш я целлофана тӀормиг Кавказа дукъ тӀа, е кӀоаргга хьун довкъашка, е шахьара Ӏам чу уллаш.

Цхьаькха моттиг а я, нагахьа санна саг гонахьара Ӏалам лорадеча фусаме хьалкхувш хиннавале, из массайолча хана хургва гаьнаш дӀайогӀара тӀера волаш, из кхыболча нахал белгалвоалаш хул.

Массанена гуш да, Шолжа хий мел лаьгӀлуш латт, хьалхагӀа ше хиннача боарам тӀа юхадоагӀаш дац из, нагахьа санна из юха айденна моттиг хуле а, из цкъа мара а хургдац, из а Къилбаседа Кавказе геттара чӀоагӀа йӀовхал отте. Цул тӀехьагӀа а, башха доккха доацаш хин тоатолг хургда цох, дукхача наха из кхоачам болаш а хургдац. Сиха а дукха а тӀоадал, бӀаьш эзараш миллионаш тонн хий дахь шийца дукха дийлхача догӀо, сигалара лаьтта Ӏолегача тӀадамаша. Яьссача ара из сиха чудуаш хул, ший мах баь варгвоаца тӀоадал цо кхыча моттигашка дӀахьу. Цунна духьалара молха да - ма хулла дукхагӀа баьццара гаьнаш дӀайогӀар, йогӀа йиш мел йолча. Леладеча юртбоахама кхашкара хьал а дика вӀашагӀделла хила деза, моттиг мел йолча эзараш зӀамига гаьнаш дӀайогӀа еза, уж дӀалатаргйолаш, йокъаенна хургйоацаш.

Вайна ГӀалгӀайче эшаш да лаьтта баьццардерзадар, массанахьа хила еза сквераш, паркаш, гаьний бешамаш. Гаьнаш, кӀотаргаш дӀайогӀа еза шахьара, юртий доазонаш тӀа, доал дара доакъош тӀа. ТӀаккха садаха а аттагӀа хургда, тӀехьа тӀайоагӀача тӀехьенна а цхьа дийна, сийрда, пайдане хӀама дутаргда.