- Мухьмад,туристаш тӏаозара болх мишта латт тахан?

- 2024-ча шера вай мехка кхаьча туристаш 124 900 саг вар, 8,6% дукхагӏа ба уж, хьалхарча шера хинна хьал теркалдича. 2025-гӏа шу доладелча денз, вай мехка кхаьчав 72 423 турист, дӏадахача шера хиннарел 8, 3% дукхагӏа хул уж. Туризма хьал даггара тоадеш латтилга хьагойт цу хӏамо. 

-  Чӏоагӏа лоархӏаме да кхыча мехкашкара, доазол арахьара туристаш тӏалаттаргболча тайпара туризм тоаяр. Из гӏулакх дикка лакхдара тӏехьа малагӏа болх беш да шо тахан?

- «Туризми хьаьша тӏаэцари» яхача къаман проектага гӏолла цу оагӏонцара болх лакхача боарамга кхоачаш тоабе гӏерташ, тайп-тайпара кхетаченаш еш, тӏатеӏӏа къахьег оаха тахан. 2024-ча шера Комитета новкъосталца бархӏ туристически проект йоаржайир вайцига. 2025-ча шера, Магӏалбикера мехкдаьттахой сквер тоаеш, болх чакхбаьккхар оаха. Цул совгӏа, кхы а ворхӏ проектага гӏолла болх ба дӏабахьа лерхӏаш. Туризма хьал тоадаларга хьежжа, айлургда цу оагӏонцара гӏулакхаш. 2021-ча шера хиннар теркаме лаьцача, фусамий  гӏулакх 21,5%-га кхоачаш айденнад. Цу тӏа сеца латт из 2025-ча шера а. 

- Туризма юкъерча кердадарех фу ала йиш я тахан?

- Тӏема-Даьхенцарча безама, промышленни туризм йоаржаеш латт тахан. Сийлахь-боккхача тӏем тӏа Котало яьккха 80 шу дизара хетабаь керда тӏема- Даьхенцара безам белгалбеш бола керда никъ хьабийллаб-«Магӏалбик-тӏема сийлен шахьар». Вай тӏема истори кхоанарча тӏехьенга дӏакхоачийташ бола никъ ба из. Промышленни туризме шин моттигацара технологически карташ вӏаштӏехьадаьхад, цу моттигашка экскурсеш дӏакхухь. 

- Туризма юкъе цхьацца кхетаченаш дӏакхухьаш хилар массанена дезалуш гӏулакх да. Геттара даьржа цу оагӏонцара хӏама малагӏа да вай мехка?

- «Туризм, хьаьша тӏаэцар» яхача къаман проектага гӏолла, дӏадахача шера лоархӏаме кхоъ кхетаче дӏайихьар оаха:

«Тур» яха шийлача герза фестиваль яр массанена езаенна. Цига гулбеннабар вайцигара, нохчий, селий, гӏаьбартой-балкхарой мехкашкара, иштта Кавказа кхыйолча моттигашкара лакха начӏал дола пхьараш. Гойтамаш, ярмаркаш, аукционаш, берашта ловзараш, кхоллама тоабай цхьацца говзалаш йола программа массане дог ураоттадеш хилар. Дезала Шераца дӏайихьар «Фусам-нана» яха республикера яхьаш. 15 кхалсага, вахарера цхьацца говзалаш гойташ, дакъа лаьцар цига. Вай мехкарча кхалнаьха начӏал, цбебеча гӏулакхашцара говзал, хьинар гучадоаккхаш моттиг яр из. Из дагадехар яр юкъарлен оагӏонцарча балха доакъашхо Бохтаранаькъан Лейла. «Дезалах латта тоаба» яхача спортацарча фестивале дакъа лаьцар мехкарча 800 совгӏа сага. Программанна юкъе яр даьшта, ноаношта юкъера викторинаш, кхетама хьал гучадоаккхаш дола ловзараш, иштта спорта оагӏонцара яхьаш а. 

- Укх тӏехьарча шерашка берригача мехка, иштта вайцига а даьржа да-кх гӏаш гобаккхар. Из оагӏув хьаллоацаш къахьега лаьрхӏа дий шо мехка?

- Кадай туризм лакхача моттиге латт тахан. Дӏадахача шера цу оагӏонца кхоъ керда никъ къоастабеш болх чакхбаьккхаб вайцига. Цу юкъе да гӏаш Зем-гӏала йолча кхачар, Ушкорт яха лоам болча вахар, иштта Гаьл-чӏож яхача кхуркхолга тӏабода никъ а.  «Гобаккхар.рф» яхача къаман туристически сайте машинашцара никъ ба; «Гӏалай, оаламий мехка», яхаш. Машинашца лелача туристашта юкъе, дикка хьаллоацаш хилар из. Укх шера Ама-чӏожа хиш долча, Шин сесага гӏала йолча, Ахабоарзен-чӏоже наькъаш тоадергда оаха. Нах тӏалаттаргболаш къоастаергья уж моттигаш. 

- Цу оагӏонцара болхлой кийчбеш къахьегий оаш?

- 50 совгӏа гидаца-экскурсоводаца аккредитаци дӏайихьай, цу юкъе ба гидаш-таржамхой, инструктораш-уллув лелараш. Вай мохк федеральни, къамашта юкъерча йоккхача кхетаченашка дакъа лоацаш ба. «Гобаккха», MӏTT кхетачкенашка, ВДНХ «Росси» яхача кхетаче-гойтаме вай мохк дӏабовзийташ я туризмах йола мехкара комитет. 

- Шоай тоабá лоархӏаме йолча проектех дувцал тхога.

- 2022-ча шера денз, мехка 21 кемпинг- моттиг хьакхеллай, 44 туристически никъ тоабаьб. 2019-ча шера денз 34 никъ къоастабеш болх дӏабихьаб. Комитета хьаллоацаш, «Гӏалай мехкаш» яха федеральни телепроекташ йоаржаяьй вайцига. 2024-ча шера «Россе довзаш доаца наькъаш» яха программа араяьлар; культураца, истореца, кхача кийчбарца, халхарца дувзаденнараш гойташ. Цу шера вай мохк юкъебихьар «Мехкашка гӏолла» яхача программанна, «Сона кӏалха я Кавказ» яхача медиапроектанна. «Гӏалгӏайче» яха ансамбль юкъе йолаш, кхетаче дӏайихьар деррига дӏаяздеш, иштта «Shadӏ» чкъаьран цӏоках хӏамаш хьаеча фабрике а из болх гойташ кхетаче хилар. Цул совгӏа, вайцига кхаьчар «Хьалхара кхача буъ вай» ( НТВ) яхача кхача кийчбарах йолча шоу тоаба. Из программа дӏахьош вола Арнальди Федерико, вай къаман культура йовзаш, чакхваьлар мехка. 2025-ча шера туризмацара болх лакха тӏахьожам беш дӏахохьош ба. Беррига экскурсоводаш, гидаш аттестацех чакхбаьнна хила безаш ба. «Туризм йоаржаяр» яха проект я вайна тахан эггара лоархӏамеяр. Цу юкъе да (ВТРК) «ӏарамхи» яха туристически-рекреационни моттиг хьалъяр, 2030-ча шерга кхоачаш болх ба из, иштта Магасерча «Барта доазон» хьал меттадоаладеш болх чакхбоаккхаргба. 

- Тахан малагӏа декхараш да вай мехкарча туризма хьалхашка латтараш?

- Тахан дикка дӏабодаш ба мехка цу оагӏонцара болх, хӏаьта  а дукха лоархӏаме декхараш латт тхона хьалхашка. Эггара керттерчарех да, туристашта эшар хилийтар, цар юхабахка дог доагӏаргдолаш. Таханарча хано дӏадеххача тайпара хила деза, цар вай мехка салаӏар. РФ кхыйолча моттигашта нийсса цу оагӏонцара болх тоабеш, лакхбеш дӏадаха деза вай хьинаре, бехктокхаме хьалхашкара декхараш кхоачашдеш. Тахан керттерчарех да, туристашта чуӏе моттигаш хилийтар. Геттара дукха туристаш тӏалатташ ха эттача тоъаш хилац гостиницаш, кемпингаш, цӏенош. Цу оагӏонцара хьал меттадоаладе гӏерташ, дикка къахьегаш ба мехка хьалхалаттараш. Цӏай-Лоаме, Наьсаре, Магасе керда кхо гостиница хьалъе лаьрхӏа ба тахан. Из чӏоагӏа лоархӏаме хургда туризманна. 

- Туризме болх беш бола нах шоай гӏулакх шаьра ӏомадаь, довзаш хилар чӏоагӏа лоархӏам болаш да; бакъда аттестаци е раьза берригаш хилац. Шоай болх царна дикка ховш цахилар новкъарле еш ма дий, мишта тоаде йиш я из, шуга хаьттача?

- Бакъда, цу тайпара хӏама новкъарле еш да тахан. Гидашта шоай болх дикка ховш цахиларо хӏама толхаду, цудухьа цу оагӏонцара гӏулакхаш тоаде гӏерташ да тхо.

Хӏара бетта аттестаци дӏакхухь гидашца-экскурсоводашца туризмах йолча комитето. 53 болхлочо таханарча дийнахьа из гӏулакх чакхдаьккхад, моттигерча реестра юкъе ба уж. 2025-ча шера денз,  №132-ФЗ туристически балхах йолча Федеральни бокъонца хувцамаш хиннад. 

Хувцамаш теркалдича: 

- Экскурсоводаш шоай болх ӏомабеш дийша хила беза;

- моттигерча реестра юкъе хила беза;

- федеральни оагӏонца къоастадаьраш лорадеш хила беза.

Республикерча Паччахьалкхено оттадаь, туризмах йолча комитета тӏадиллад; цу оагӏонца лакха терко, тӏахьожам лоаттабе, аьнна. Боккха болх ба цу нахаца бер; бокъонца белгалдаьча тайпара из гӏулакх дӏахьоргдолаш. Укх бетта 1-ча дийнахьа денз, гӏод тохар юкъедаьккхад. Дӏахойодача хана, МВД болхлошца цхьана, болх дӏакхухьаш; аттестаци дӏайихьа йоацача, реестра юкъе боацача, цхьацца кхоачамбоацараш хоадалийтача гидашта гӏод тохаргда. 

- Тахан из болх дӏахьош эггара доккхагӏа гӏо мичахьара да шоана, хьан хьаллоацаш ба шун болх?

- РФ Паччахьалкхено гӏо лоаттаду. «Туризми хьаьша тӏаэцари» яхача къаман проектага гӏолла, дукха хӏама кхоачашде, тайп-тайпара пайда хургбола проекташ йоаржае аьттув баьннаб тха. Туризме эшаш дола дукха хӏама ӏалашдаьд оаха, цу оагӏонга гӏолла. Кхы кӏезигагӏа доацаш гӏо лоаттаду вай мехкарча паччахьалкхено а. Туризма оагӏонца цхьацца проекташ йоаржае безам бола бизнесменаш хӏара шера дукхагӏа хулаш латт вай мехка, из чӏоагӏа гӏадвугаш да. Хӏаьта къаьстта доккха баркал кхайкаде дезаш я «Сафмар» яха гӏо лоаттаду ганз. Жӏайрахьа кхален моттигашка вай истореца, культураца дувзаденнараш меттаоттадеш, тахан цу оагӏоно дӏахьош бар хам баь варгвоацаш чоалхане, боккха болх ба. Даггара тоаеш, ураоттаеш латт еха хинна вай даьй гӏалаш, иштта кхыдараш. Боккха болх ба тахан Магасерча Барта доазон тӏа дӏаболабаьр а, туризма хьал тоадеш хургда из деррига. 

- 10 шу кхы а даьлча, мишта гу хьона вайцигара цу оагӏонцара гӏулакхаш?

- Таханара хьал теркалдеш тхо хьежача, итт шу кхы а даьлча, шера 1 миллион совгӏа турист тӏалатташ мохк хургба Гӏалгӏайченах. Болх боаггӏача боараме дӏахьош,«Туризми хьаьша тӏаэцари» яхача проектага гӏолла цу оагӏонцара гӏулакхаш тоадеш вай дӏадолхе, хӏара шера дикка лакхлуш хургда мехкара туризма хьал, хьаелларгья туристашта лаьрхӏа керда моттигаш. Чӏоагӏа лоархӏаме да культураца, истореца дувзаденнараш лорадар, дийндар. Боккха болх ба тахан хьалхашка латтар. 

- Мухьмад, оаха доккха баркал оал хьона, деррига а иштта дика доаржадеш дувцарах! Беркате, аьттув болаш хилба шун болх массахана!

«Сердалос» тахкачох:

Цхьорой Ӏалихана Мухьмад ваьв 1990-ча шера кӀимарса бетта 31-ча дийнахьа Наьсаре.

2007-ча шера цу шахьарера № 1 йолча гимназе дийша ваьлар из. 2012-ча шера мехкара паччахьалкхен университет яьккхар цо, «юриспруденци» яхача оагӀонца. Къахьегама вахар 2009-ча шера Наьсарерча администраце ЦАО дӀадоладелар цун, юридически оагӀонца болх дӀахьош.

2010-2011-ча шерашка Наьсарерча ЖКХ МУПе юрисконсульт волаш хилар из.

2014-2015-ча шерашка Наьсарерча администраце болх беш хул из.

ДӀахо, пхе шера Наьсарерча администраце ахчан-экономически оагӀонца керттера болхло волаш хул из.

2020-2023-ча шерашка Наьсарерча администраце экономиках болча оагӀон кулгалду цо.

03.08.2023 – республикерча туризмах йолча комитета кулгалхочун декхараш кхоачашдеш хул.

ГӀалгӀай, эрсий, ингалсий меттала къамаьл ду паргӀатта.

Дезалцара гӀулакх: саг йоалаяь ва.