1950-ча шерарча тушола бетта 20-ча дийнахьа ваьв къаман цӀихеза суртанча. Буро тӀарча исбахьален ишколе кхеллар цо ший хьалхара балхаш. ЦӀихезача советски суртанчан Заронов Павла пхьоалле гойтар цо ший начӀала юхьиг, дӀахойодача хана суртанчан никъ цо харжар а къаьстта цу сагагара дар. Ишкол яьккха ваьлча, Мухин И.В. цӀерах йолча Ленинградерча лакхерча исбахьален- промышленни училище деша эттар из, (таханара Санкт-Петербургера Штиглиц Л. А. цӀерах йола паччахьалкхен исбахьален -промышленни академи). Суртанча-дизайнер яха оагӀув хержар вай мехкахочо. Санкт-Петербурга хозало, исбахьален музейша, Эрмитажо, Эрсий музейша, шахьара гонахьа ядача моттигаша дог ураувттадора къонача суртанчан.

70-ча, 80-ча шерашка хӀетта баьржа дизайнерий кхоллам бовза волавелар из. Цу ханара цун балхаш цхьа тамашийна, ший тайпара кхелла дар. ДӀахойодача хана, динцара моттиг гойташ дола сурташ дехка волавелар из, Дала саг дунен чу кхоллара бахьанаш теркалде, хьоахаде ловш хулар. «Зикар», «Мурдаш» яха цун сурташ из оагӀув гойташ да. Кавказа хозал, ГӀалгӀайчен моттигаш гойташ дола сурташ къаьстта боча долаш дийхкад суртанчас. Из хоалуш да, хьо уж зе эттача. Эсмарзанаькъан Заьлмахий Ӏаламцара безам боккха ба, ший сурташка из наха дӀагойтар дезаш хиннав из массахана. Ший болх боча болаш, суртанчан гӀулакх лакха лоархӀаш хьавенав из.

Таханарча ханаца дола дукха хӀамаш го йиш я цун балхашка. Оалаш да-кх вайна юкъе, суртанчан мотт ший тайпара ба аьле, из бакъдеш ба цун хӀара болх. Наха дезаргдар, бӀарг тӀаоттаргбар кхолла гӀерт из. Дего хьехаш дилла да цун «Халбате воалла саг» яха сурт. Гаьнарча, нах боацача лоаме ше цхьаь вахаш вола зӀамига саг ва цо цу тӀа гойтар. Ше къона вале а, вахара халонаша букъ соттабаь ва из. Цхьоал, сатем эшаш волга гуш да из. Дуненцарча цхьаккха хӀаманца дог ловзаш вац из, шийна хало мел яьрашта къинтӀераваьнна, цхьаккха сага бала боацаш, вахара денош дӀакхухьаш ва из.

Суртанча балхашта юкъе толашагӀа бола болх ба ала мегаргдолаш да из сурт. Цунцара лакха начӀал гойташ, ше хьалаьца никъ цун мел дика, шаьра бовз хьокхаш да «Заман тайнаш», «Тушоле мохк» яха, вай къаман селханара вахар гойташ дола сурташ. Таханарча деношта тара доаца дуне да цо цига гойтар. ТӀехьарча хана дилларех да «Лоамашкара сайре», «БӀаьстанара ков», «Ӏа» яха сурташ. Суртанчан балхашка хьожаш, цун нигат, уйлаш, дог довза йиш я оал. Иштта хеталу, Эсамарзанаькъан Заьлмахий сурташка хьежаш ха йоаккхаш.

Сага хьакхеллар зувш, цунна ше леладер малагӀча боараме деза ха йиш я вай. Ший сурташка къахетам, цӀена уйлаш, дика оагӀув гойта хьожаш, къахьегаш хьавенав вай мехкахо. Къаман оамалаш, Ӏадаташ, лоархӀамедараш гу цун балхашка. Ше леладер дезаш хиларо кхы а дукхагӀа низ совбоаккх сага. Иразе, ше дечох беркат хулаш, могаш-маьрша волаш вахалва из дуккхача шерашка! Массахана дегӀа низ болаш, дечунца безам болаш, къахьегалда цо!

Олмазанаькъан Лейла, Паччахьалкхен ИЗО музея керттера болхло