– Владимир Владимирович, Самарски областе Ӏаьдала моттигашка кулгал деш, дикка къахьегаш хьавена саг ва хьо. Доккхий декхараш тӀалаьттача ГӀалгӀай республике болх дӀахьош мел накъадаьлар хьона довзаш, ховш мел хиннар?

- Ахчан оагӀонцара дуккхадараш нийсача кӀийлен тӀа даха, боаггӀача боараме болх дӀаболабе наькъадаьлар сона сайна мел хайнар. Мехкадас Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас цу хана чӀоагӀдаь дӀаоттадир паччахьалкхен хьалхашка; декхарашцара болх нийсбе, дӀахойодача хана паччахьалкхен рузкъанцара гӀулакхаш лакха тӀахьожам лоаттабеш дӀахьо, аьнна. Цхьацца болча министрашта шоашта тӀалатта кредитацара декхар мелда тӀехьа хацар. Цо хьагойтар, из гӀулакх цар вӀалла тохкаш ца хиннилга.

Республиканна тӀалатташ хиннача 12 млрд декхарах 4,8 млрд ахча кредит дар. Гуш долча хьалах кхетадеш хиннар цаӀ дар - наха цхьа декхар тӀадилладар, цар шоай болх чакхбаьккхабар, бакъда цох доагӀар царна дӀаденнадацар. Кхача деззача моттиге ахча дӀакхаьча ца хилча, болх а хилац-кх цхьаккха тайпара хьагуш. 500 совгӀа гӀулакхаш хьадийлла суде кхеста дезаш хилар тхо. Бахархоша тхо суде дӀачутелар, тха счёташ дӀакъувлар…. Эггара хьалагӀдар дар, цу юкъе ишколаш, берий бешамаш, дарбанчеш хилар. Дукха ха, рузкъа довш, судашка кхеста дезаш хилар тхо. Даггара къахьийга, 5 млрд рузкъа юхадаьккхар оаха судага гӀолла, болх баь латташ ба, аьнна дита. ВӀалла доацача, хьаданза долча балхашка из хӀама дита а дита, бюджет йоха ца яйта хьежар тхо. ЧӀоагӀа тӀатеӀӀа дӀабахьа безаш болх хилар цох.

Цхьаькха ахчанцара кхоачамбоацар дар – 2,2 млрд тӀалаьтта паччахьалкхен декхар. Кредит санна Ӏаьдалгара хьаийца, юха дӀа ца луш дита ахча дар из. Сенах, малагӀча гӀулакхашта доадаьд ховш дацар из рузкъа. Из хӀама нийсде аьнна рузкъах йола федеральни Министерство оарцагӀйийхар оаха. Мехкадаьца Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлаца рузкъанцарча гӀулакхех йолча Министерствон кулгал деш вола Силуанов Антон волча дахар тхо, цо гӀо деш, 2029-ча шерга кхаччалца доакъош деш, дӀанийсдир тхона из декхар. Федеральни Гулламга тӀеххьара даьча къамаьла юкъе РФ президента Путин Владимира моттигашта бокъо елар; 50% паччахьалкхен декхар мехка хьашташ кхоачашдеш дӀадахийта, аьнна. Цу юкъе да хий, газ, ток. ХӀара шера 360 млн ахча оаха дӀачутелар, хӀаьта 180 млн цу юкъера мехка дӀадохийтар. ГӀишлошъяра балхех йолча Министерствонна, ЖКХ доккха гӀо хулаш болх ба из тахан. Россе Минфина, регионерча Ганза комисси хьежачул тӀехьагӀа, 1,8 млрд дар тӀалатта декхар - кредит.

Москвас гӀо даь дӀакъайлар из декхар. Цул тӀехьагӀа дӀайолаелар кхыйола халонаш. МоллагӀа дола рузкъанцара гӀулакх леладе йиш йоацаш, дехкар да из, ма дарра аьлча. Банкера кредит эца йиш йола бокъо дӀаяьккхар, цхьаккха проекте дакъа лаца, инвестораш тӀахьеха аьттув бацар тха. 1% -га кхоачаш мара ахчанцара гӀулакх леладе йиш яц шун, аьлар тхога. Масала, моллагӀа инвестораш республике тӀахьехаш хилча, нийса ах болх царца цхьана дӀахьоргба ала дезаш дар тхо, иштта ца хилча, тхоца гӀулакх леладе раьза бацар уж. Дизза диъ шу цу халача хьала юкъера арадовла гӀерташ доадир оаха. 4 млрд совгӀа хинна декхар, 2023-гӀа шу кхоачалуча хана, дӀатекха даьлар тхо. ХӀара шера 850 млн, 1 млрд дӀателаш къахьийгар оаха. Мехкадас массехказа хьоахадарах тарра, эггара халагӀдар цу юкъе наьха бокъонашца дувзаденнараш дар. Тахан вай дувцараш да субсидеш, ЖКХ оагӀонца гӀо де дезаш бола бахархой, берий пособеш, иштта кхыдола наха доагӀаш дола ахчаш. 2022-ча шера из ахча наха дӀадала аьттув баьлар тха. 435 млн сом ахча дар из. Белгалде деза, укх пхе шера цкъа оаха наьха ахча гоадаьдоацилга, хьалха, хьехархоша ахча хьа ца эцаш кхо бутт хиллал ха яьхай укхаза. Ахчанцара болх тахан лакха тӀахьожам беш дӀахьош ба. Дикка хьежача, гуш да-кх, 70% рузкъа республико алапи телача бахархошка кхоачаш долга. Аз белгалду, хьакимаш цу юкъе эггара кӀезигагӀа болга.

Дарбанчешка, дешара моттигашка къахьегаш бола болхлой ба дукхагӀбараш. 20 000 совгӀа болхлой ба уж, цудухьа дукхагӀа дола ахча царна алапи луш дӀаух. Йоккхий халонаш хьалхашка лаьттаяле а, федеральни программашка дикка дакъа лоацаш хьабоагӀа мохк. Хьалхарча шера 7 млрд совгӀа рузкъанга кхоачаш, гӀишлон балхаш дар мехка дӀахьош. Цу юкъе яр ишколаш, берий бешамаш, культуран цӀенош. ШоллагӀча шера гӀулакх кӀеззига лаьгӀделар 6 миллиардага кхоачаш, хӀаьта дӀадахача шера 4,5 млрд сомага кхоачаш хилар из болх. Россе Паччахьалкхенга гӀолла хьакхоачаш дар из деррига рузкъа укхаза. РФ президента Путин Владимира чӀоагӀо йир; еррига къаман проекташ, федеральни программаш мехкашкара вахара-экономикан хьал цхьатарра меттаоттадергдолаш дӀа-хьа йоаржае, аьнна. Адам дебаш дола гӀулакх укх республике эггара лакхагӀа латташ хиларах; ишколаш, берий бешамаш ца тоъаш хало яр. Еррига ишколаш йикъа латташ яр, бераш кхаь сменах дешаш дар, чоалхане дар хьал.

Цунга хьежжа, ишколаш, берий бешамаш хьалъеш бола болх эггара керте оттабир вай Мехкадас. Республикан кулгалхочунца оаха цхьана болх беча пхе шера 52 берий беш; 50 ишкол, 22 культуран цӀа хьалдаьд мехка. Цул совгӀа, боккха болх дӀахьош тоаяьй 24 ишкол. Иштта лакхача боараме латт вай республике наькъаш тоадеш дола гӀулакх. Укх тӀехьарча кхаь шера, наькъий гӀулакхех йола Министерство из болх дика дӀахьоча оагӀон тӀа латт. Федеральни моттиго цу гӀулакха хьателаш мел дола рузкъа 100% наькъаш тоадеш дӀаухаш да. Лакхе вай мел дийцачо хьагойт, ахчанцара болх лакха тӀахьожам беш дӀакхахьар мел лоархӀаме да. Республикерча Ганза хьалха латтача, дуккхаза тхона гӀо даьча Угурчанаькъан Ильясаца из болх нийсбаьб оаха, декхарашцара хало кхы ца оттийта хьожаш. Таханарча дийнахьа тӀалатташ къаьнара кредит да, 1,4 миллиардага кхоачаш. Федеральни Ганзо кулгалхочунца дукха ха йоацаш кхетаче яь, вайцига цу оагӀонцара тохкама болх дӀахьо аьннад. ТӀалатташ мел дола декхар тӀера дӀадаккхара тӀехьа, къахьегаш да тхо тахан. Рузкъанцарча оагӀонца болх дӀахьош, чӀоагӀа накъадаьлар сона цхьаькха моттиге - цхьацца хӀамаш эцача хана мехка рузкъа кхом беш хьожаде.

Дуккхача наха дакъа лоацача паччахьалкхен хӀама хьачуэцача эггара халагӀа йола 44-гӀа федеральни бокъо юкъейоалаю. Эггара хьалха тхоаш дӀадолалуча хана, из гӀулакх дика довзаш вола Ховтанаькъан Зоврбик уллув оттавир оаха. Цун хьалхашка декхар оттадир аз: юххьанца хьаоттабаь латташ цхьа мах ба, вай базар дӀаоттае еза, мах ма хулла лохлургболаш. Хьалхарча шера из болх керте лоацаш, 900 млн ахча кходе аьттув баьлар тха, шоллагӀча шера - 600. 2023-ча шера из болх дӀакхахьара гӀулакха эггара хьалхабаьнна болхарех хилар вай мохк. Ахча кходе, тӀалатташ хинна доккхий декхараш дӀатакхара цхьа болх бар из, хьаькъале дӀабахьа безаш.

– Укх тӀехьарча хана малагӀа толамаш даьхад вай?

- 1919-ча шера денз, латташ хало яр, 1 шергара 17 шерга кхаччалца долча берашта пособи цателар. Тхога йоахар: берашта долча пособех дукха ахча да шун дӀаухар - 2, 7 млрд сом. Шекдаьлар тхо. Мехкадас аьлар, хила йиш йолаш хӀама дац из; иззал бераш дац вай, аьнна. Цул тӀехьагӀа деррига берий ахчаш пластикан карташ тӀа дӀатӀадаха деза, аьлар аз. Оаха из болх дӀабихьача, 27 эзар берий пособеш ийдеш хиннарех 7 эзар хилар. 2 млрд совгӀа ахча дар цу хана тха кходе аьттув баьннар. Из болх дӀабихьар оаха кхыдола Ӏаьдалгара ахча ийдеш хиннарашта юкъе а. Эггара лохагӀа алапи долаш мохк бар ер, хӀаьта болх бе моттигаш цахилар 30% тӀа латтар (70 эзар саг). Массехказа хьаеллаш, бакъда цхьаккха болх беш йоацаш лаьтта предприятеш йолаялийтар оаха. Наха алапи хьателацар, эггара лакхагӀа лоархӀа йоал телар НДФЛ-13% сеца латтар. Сайца лаьтта моттигаш йолаялийтача, болх хилар. ХӀамаш тега, когагӀирс беш йола фабрикаш дӀайолаелар. Дикка айбелар кхыйолча моттигий болх: кӀалах яь хӀамаш арахецаш йолча завода «РИАК», «Беш-Гиганта», Шолжа-Шахьарера АПК, «Южни» яха коа тӀара оалхазараш леладеча фабрикан. Тоадала доладелар мехка рузкъан хӀама. Хьалхарча шера 1,7 миллиардага кхоачаш айелар НДФЛ, 2024-ча шера 7,5 млрд. Йоал хьачутелара гӀулакх 1,7 миллиарда тӀа латт.

ЛурчогӀа хинначул 26% лакхагӀа да из. Инвестораш тӀаозаш болх дӀаболабир оаха, царна эшашдар Ӏалашдаь. Лаьттах дӀатела еза йоал тӀера дӀаяьккхача -5%, инвестораш раьза хилар. Йоал дӀателара гӀулакх 6% тӀара 2% тӀа ӀотӀадигар оаха, тӀаккха кхыча регионашкара инвестораш хьачуаха болабелар. Цу балхо дикка аьттув белар мехка. Болх бе моттигаш цахилар 30% тӀара 7% тӀа ӀотӀадахьа вӀаштӀехьадаьлар. ХьалхагӀа наха болх ба тхона яьхадале а, тахан 3000 эзар совгӀа болх бе моттигаш я вайга. Укхаза белгалде деза, алапи лакхдалар а. Республике болх бе тхо дӀадоладеннача хана 16 эзар сома тӀа латтар алапеш, хӀаьта тахан 35 эзар сомал лакхагӀа да. Вахара хьал дикка тоадир «Путински» оалача берашта телача ахчо. Даьна, нанна чӀоагӀа гӀо хулаш да из ахча. Республике дукха дезалаш ба 5, дукхагӀа бераш долаш.

ХӀаьта берашта хьожадаь пособи 10 эзар сома тӀа латт. Паччахьалкхено уж ахчаш дӀатела тхона лур 7 млрд рузкъа да, 3 млрд ахча мехкара дӀадодаш да. Вай мехка дукха рузкъа да из дӀадодар, бакъда наьха вахара хьал тоаду цо, наьха хьал аттача доаккх. Лакхе аз дийцар, ишколашца дувзаденна кхоачамбоацараш юстардоахаш дӀабихьача балхах. КхоалагӀа смена дӀаяьккхар оаха, массехк шера болх баь, шоллагӀча смена гӀулакх а тоадир. ХӀара шера 7200 бер да вай хьалхарча классе додар, еррига ишколаш цхьан сменах яхар духьа, йоккха йоацача юкъа 30 ишкол хьалъе еза вай. Кхыдолча кхоачамбоацарех дар берий бешамаш, яслеш цатаар. 5000 эзар совгӀа нах бар шоай аргӀа хьакхачарга хьежаш лаьттараш. 52 берий бешамаш, яслеш хьайийллай вай, хьалъе езаш кхы а я. Белгалде деза, Мехкадас къаьстта цу балха йоккха терко елга.

- Ковид яха лазар даьржача хана малагӀа халонаш нийсъелар мехка хьалхашка?

- Цхьаккха тайпара яь кийчо йоацаш, духьалъэттар вай ковида. 26 инфекционни маьнги мара бацар мехка. Хьал геттара талха доладелча, Мехкадаьца оаха кхетадир, гӀулакх хувца дезилга. Ялх дарбанче, инфекционни хургйолаш, хийцар оаха; чувоала, аравоала моттигаш лазараш дӀа-хьа даржаргдоаццача тайпара Ӏалашъергйолаш. Ерригача республике хувцамаш де дезаш хӀама дар цу хана хьаэттар. Россе Паччахьалкхен вице-премьер йолча Голикова Татьянайца, МагӀалбикера психоневрологически диспансерах ковид дола унахой чуийбу моттиг хьайир оаха; хӀана аьлча цигара машинаца шин сахьата хьавахьаш вола унахо хьакхачалехь леш нийслора. МагӀалбике 200 унахо тӀаэцаш дарбанче хьайийллар оаха, гӀо деш волча сага новкъосталца. Ерригаш а 1700 моттиг яр цу гӀулакха дӀаеннар. ШоллагӀча даькъе лаьтта хало яр, унахошта дарба де кислород хилийтар.

Республике из хьаеш завод яцар, кхычахьара из хьая а лаьрххӀа цу гӀулакхах йола машин езар. Адам даггара леш латтар, кислород таацар, массахана цхьаццанега дехар де дезаш хулар; из хьаяхьаш гӀо де тхона, яхаш. Къилбаседа Кавказе мел йола моттигаш вайна гӀо де эттар. Селий мехко бетта йоагӀар хьаелар вайна, иштта «Краснодартехстеклос» гӀо дир, эггара хьалха оарцагӀбера Нохчий мохк. Бийсан аз цига телефон техача, 50 баллонаш кислород яйтар цо цу сахьате. ЧӀоагӀа хала ха яр из. Наьсарерча дарбанчен 137 маьнге тӀа хала унахой бадар, 30 минота мара дӀаяла тоъаш кислород яцар цига. ЧӀоагӀа хала денош дар уж!

Цудухьа кхоъ кислород хьалу станци Ӏалашйир вайцига, царех хӀаране йиъ тонн кислород лу. Тахан цу оагӀонцара кхоачамбоацараш дӀакъайлад вайцига. Ковид тӀаденача хана, иштта лорий мӀаьжгаш, биохимически кхерамзле лораеш йола костюмаш ийцар мехка. Доккха гӀо дир вайна цу хана Москвас. Собянин Сергейгара новкъостал дийхар вай Мехкадас. Фецара кема дизза молхаш, лораш кхаьчар вайцига. Республикерча дарбанчешка гӀолла дӀа-хьа ухаш, вай лорашта хьалхадаьккхар цар Россе унахцӀенон Министерствос оттадаьчох, ковида духьала малагӀа тайпа дарба де деза. Цу хана Москвера лораш шаьрбеннабар цу гӀулакхаца. ХӀетта лазар даьржача хана, дукха адам кхелхар. Наха кхетадацар из лазар мел кхераме лоархӀаш да. ДӀахо, гаргарбараш, бовзараш из лазар дӀакхахьа доладелча, еррига хало кхетаяь, лорабала болабелар. Цу юкъе дар мӀаьжг лелаяр, массайолча моттигашка лоралуш хилар, цунна духьала маьхий тохар. Из деррига лорадеш хиларо кӀеззига лаьгӀдир лазар, бакъда цу хана дукха адам ковидах кхелхадар вай.

- Тахан Паччахьалкхенна хьалхашка латта керттера декхараш малагӀаш да?

- Ма дарра аьлча, укх пхе шера когаш тӀа ураотта гӀерташ, къахьийгад вай, массайолча моттигашкара болх боаггӀача боараме хьаоттабе гӀерташ лаьттад. Федеральни, мехкарча моттигашца бувзам лоаттабеш дӀакхихьа болх ба из. Йоал ийю моттиг, ганз, вай МВД цу оагӀонца гӀо деш лаьттай. Тахан Мехкадас белгалдеча тайпара, эггара керттера декхар - вай дерригаш цхьана, цхьа барт, безам болаш дӀадахар да. Из гӀулакх дика хьагойтар тӀема операце. Дукха адам эттар СВО доакъашхошта гӀо де, цар оагӀув хьаллаца. ЛаьрххӀа ганз хьайийлла дӀахьош латт вай тахан из болх. БӀухошта дикагӀа бола гӀирс, маьчеш, пхо чакхбоалийташ йоаца къоанзолгаш, иштта кхыдараш Ӏалашдеш болх бир массане, цхьана оарцагӀбаьнна. Паччахьалкхен декхараш хьаллаца эттар деррига адам. Хала да, тахан цу тӀем тӀа вай бӀухой бовш хилар. 2000 совгӀа гӀалгӀай къонгаш латт Даьхе лораеш. СВО доакъашхошта юкъе Россе 4 турпал, Денала орденаш енна 200 совгӀа нах ба вай. Тахан Мехкадас чӀоагӀа лоархӀаме оттадаьд наьха хьал тоадар. Дешара, кхыдолча оагӀоний моттигаш тоаярал совгӀа, унахцӀенон хьал да, эггара керте лаца дезаш. Россе Президентаца кхетаче дӀахьош 400 саг дийнахьа тӀаэцаш йола йоккха дарбанче 2027-ча шера республике хьалъярах дийцар.

ДӀадахача шера дӀаболабаьб вай Магасе филармони хьалъеш бола болх. Иштта хьалъе лерхӀ йоккха музей. 4 эзар совгӀа хӀама я вай лоамашка, Ӏойилла моттиг йоацаш. Магасерча Аланой доазон тӀа хьалъеш латт йоккха хӀама йохка-салоӀа моттиг. 6 эзар совгӀа кв метр дӀалоацаш лаьттан кӀалха моттигаш хургья цига. Лакхе ресторанаш, фуд-корташ, салаӀа моттигаш, машинаш Ӏоувттаю моттигаш, иштта кхыдараш хургда. Из йоккха проект дӀахьош воаллар ва тахан мехка доккха гӀо лоаттаду меценат Гуцаранаькъан Микаил.

- Тахан хьалхарча аргӀанца тоаде дезарех фуд ала йиш я мехка?

- Тахан йоккха хало хинна латт хин гӀулакх. Хин турбаш телха, хувца езача кхачарах да из. 76%-га кхоачаш турбаш я тахан хувца езача хьале кхаьчараш. Массаболча наха хий дӀакхоачаргдолаш 104 эзар куб хий да вай Ӏалашде дезар, вай доаккхар 70% да, цох 20% хьадоаккхача хана дов, турбаш йохкаенна хиларах. Пхе шера 150 совгӀа керда мотораш ийцад вай, хӀаьта хий лийлха моттигаш 2000 эзар совгӀа яр. Ди, бийса ца къовсаш, болх беш я хин гӀулакхах йола моттиг. Из хьал геттара толхаду наха ахча дӀацателаро. Эсан кӀалхара хий хьалдоахаш, тоаде лерхӀ оаха из гӀулакх. Хий хьаувза станци хьаелларгья цига, ток хьаеш бола болх а болабе мег цигара. «Шолже» яхача АПК «Тихая» яха подстанци хьайийллай вай, укх шерарча бӀаьстан хьалхарча бетта дӀайолае лерхӀ из. Республике ток хьайоаккхаш йола эггара хьалхара подстанци хургья из. Ахкан хана наха хий ца тоаш дола гӀулакх, цхьан юкъа тоадаьд оаха. Мехкадас тӀадилла, хий доацача моттигашка машинашца хий дӀакхухь. 15 машин я из болх дӀабахьа араяьккха лелараш.

Боккха болх ба укх шерашка цу оагӀонца дӀабихьар. Лаьттан кӀалхара хий хьаувзаргдола гӀувнаш, насосий станцеш, мотораш Ӏалашдаьд, Аьлти-Юртара хий хьатела моттиг меттайоалаяьй, Шолжа-Шахьаре хий цӀендеш йола моттигаш тоаеш боахк. Бахархоша хих, газах, токах доагӀар ханнахьа дӀателар лоархӀаме да. Республикера ахаш цӀенош вӀалла каьхаташ долаш дац, доалахьарча боахамах йоал телац цар. 300 совгӀа АЗС я мехка хьайийлла, иштта нах вӀашагӀбетталу доккхий цӀенош. Царех цаӀ каьхаташца чӀоагӀдаь латташ дацар. Цудухьа Мехкадас, чӀоаггӀа теркам беш, дӀахьо аьнна тӀабиллаб из болх. Терроризма духьала къовсам лоаттабу моттиг юкъеэза болх дӀабахьа лерхӀ оаха, паччахьалкхен довзаш доаца ахча леларгдоацаш. Бизнесменашка ях аз, шоай доалахьара хӀама Ӏаьдала бокъонца чӀоагӀдийя, паргӀатта наб е! ХӀанзчул тӀехьагӀа тӀахьожам чӀоагӀа хургболаш ба шоана.

- МалагӀа йоккхий проекташ я республике тахан йоаржаеш?

- Уж я йоккха ши предприяти: «Шолжа-Шахьар» яха агрокомплекс, цунга дӀадодар 9 млрд совгӀа ахча да, иштта «Южни» яха москала дулх лоаттаду 3,4 млрд совгӀа ахча дӀалаьца моттиг. 10 000 совгӀа тонн кхача ба шера цар арахецар. Белгалде лов сона Гуцаранаькъан Микаила мехка лоаттаду гӀо. 7 млрд совгӀа ахча да цо вайна деннар. Цох 2 млрд ахча бусалба наьха 37, кераста наьха 12 кашамаш тоадеш дӀадахад. Из доккха гӀулакх да тахан вай республиканна! Массахана новкъостал лоаттадеш хьавоагӀа бизнесмен. Таьрахьашцара кердадараш доаржадеш йола Академи хьайийллай цо вай мехка. Берригача мехка ворхӀ мара яц уж, хӀаьта царех ялх Ӏаьдало хьалъяь я. Кампуса юхе хьалъяьй дешархошта, хьехархошта баха отель. Уж моттигаш хьалъярал совгӀа, 10 шера уж Ӏалашъе, эшар лоаттаде дӀатӀаийцад цо шийна. Туризм йоаржае чӀоагӀа дика моттиг я вай мохк. Лоаме моттигаш эш вайна. Поаланкой Ахьмад воалл 7 млрд ахчах йола проект кийчъеш, туризма боккха аьттув луш хургда из гӀулакх. ДӀадахача шера лоамашка «ЦӀей-лоам» яха моттиг хьайийллар Пхьарчанаькъан Ӏалаудина. Дукха туристаш тӀаийцаб вай цига, цӀийдала ца дезаш.

Лакхехьа 40 сага моттигаш луш йола гостиница хьалъеш воалл из. ХӀаьта Гуцаранаькъан Микаила туристаш лелача наькъашка хьайийллай уж моттигаш, цар санна бахархой а салаӀа йиш йолаш. Гувнаш тӀа урагӀъухача наха лаьрхӀа моттиг хьайийллай лоаме иштта. Мехкадас тӀадилла, дукха хувцамаш даьд оаха цига, хозача Ӏалама юкъе наха шоай кийчо ергйолаш. ГӀалаш, Тхьаба-Ерд меттаоттаеш боккха болх ба дӀахьош. Гуцаранаькъан Микаила цхьаькха проект я из а. Наьсарера исторецара крепость меттаоттае лерхӀ цо. Санкт-Петербургера комисси хьалъена, деррига мишта хила деза чӀоагӀдаь дӀаяхай. Ахкан хьалхарча беттаца дӀаболабергба болх. Цу гӀулакхо шортта туристаш хьачуозаргба мехка, моттигера хьал тоадеш, дӀадахийта ахча хургда.

Укх шера шозза дукхагӀа бар туристаш, 300 эзар совгӀа саг вар вайцига хиннараш. Туризм санна дикка дегӀадоагӀаш латт мехка лаьтташ, гӀишлош аренда дӀателара гӀулакх. Республике къахьега тхо дӀадоладеннача хана, Мехкадас хаьттар аренда дӀаденнача гектар лаьттах фу лу, аьнна. 14 сом ахча лу аз аьлча, теша ца могаш ха яьккхар Мехкадас. Юртбоахама гӀулакхех, доалахьарча боахамех йолча министерствошца тоабе эттар тхо из болх. Юртбоахама гӀулакхех йолча министерствоца 70 млн совгӀа ахча гулдир оаха, доалахьарча боахамех йолча министертсвоца - 80 млн. Белгалде деза, ер шу Коталон 80 шу дизара, СВО доакъашхой шу да, аьнна, чӀоагӀдаьлга. Кийчо еш да тхо доккха цӀай дӀадахьа.

Рейхстага лакхе егӀа хиннача байракхашца кийчдергда вай урамаш. Йоккхий кхетаченаш хургьяц. Тахан латташ дола хьал бахьан долаш, дукха адам гуллуш моттигаш хургьяц вайцига. СВО доакъашхошта могаш дола новкъостал лоаттаду республико. Коталон ди дездеш вай теркалдергда, МагӀалбике лаьтта тӀом керттерчарех, чӀоагӀа лоархӀамечарех хиннилга. Прохоровка яхача моттиге лаьттача боккхача тӀемга кхоачаш из хиннилга массанена хац. Доккха дакъа дӀалаьцад моастагӀа сехьаваргвоацаш духьаленаш еш баьхкараша. Еррига Советски Союз лаьттай цу шахьаре моастагӀа вохавеш. Тахан болхлошта корадоагӀа ГӀуозлой, ХӀирий мехкашкарча, ГуржегӀарча, Эрмалой мехкарча бӀухоех лаьттан кӀалха дисараш. Наьсарера крепость цу хана госпиталь хиннай, цу коа дукха бӀухой боахк дӀабехка.

- Массайолча оагӀонашкара болх ма хетта дӀагӀоргболаш эггара лоархӀамегӀа фуд тахан?

- Эггара халагӀдар лакха говзал йола болхлой цахилар да тахан. ГӀадвугаш да паччахьалкхен университета цу оагӀонца къахьегаш, болхлой кийчбеш хилар. ХӀамаш тега фабрика хьайийллача, технолог Китаера воалаве вийзар, хьайийллай маша а цунцара кхоачам а лоаттабу моттиг, цига эшаш вола технолог коравагӀац. Из деррига тахан дийндеш къахьийгад республике. Ялатацара болх хьаийцача, цхьан гектара тӀара 12 центнер ялат чуэц аьлар тхога. Тхо кхийтар, долчча тайпара цхьанне хьа ца оалилга. Ӏаьдало гранташ, субсидеш, кхыдараш телаш дӀаболабенна нах ба хьона уж. ШоллагӀча шера гектара тӀара 22 центнер хилар, тӀаккха - 30, тахан - 44 центнер я хьажкӀа, кхыдола ялат. Коартол кхее доладеннад вай тӀатеӀӀа. Маьхаш ийдергдоацаш, ярмаркаш дӀакхахьа доладелар тхо Мехкадаьца, из гӀулакх чӀоагӀа тоам беш хилар бахархошта. «Магнит» яха тикаш хьаеллийтай оаха мехка. Болх бе моттигаш я, йоал хьачутелаш ахча хул… Кагирхой массахана цхьа хӀама леладеш, хьакхоллаш хила беза.

Царна юкъера цхьабараш вӀалла а лоамашка хиннабац. Пайданедар харжа деза тахан вахаре. Гуцаранаькъан Микаила гӀо деш, дӀайолайир «Аьрзи» оала лагерь. 200 бер чуэцаш хиннача цо тахан 400 бераш тӀаэц. Таро йоацача дезалашкара бераш, мах боацаш, салоӀаш да цига. Спорта кийчо еш йола «Мужече» яха лоамашкара моттиг тоаяьй. 40 совгӀа Токмакски кхалера бераш тӀаийцар оаха цига. Кадетски корпус тоаяьй. ЛаьрхӀа Мехкадас вӀашагӀъеллача ганзера рузкъа дӀатӀадахийта, тоайир цигара моттигаш. Тахан болх ба цига дӀахьош. Кадеташта барзкъаш, кхыйола эшаш йола хӀамаш ийцай, боккха Ӏам баьб цига форда флоте декхараш дӀакхахьа кийчо е йиш хургйолаш.

– ГӀалгӀай республике болх бе дӀаволавелча денз, эггара чӀоагӀагӀа Ӏа кхетадаьр, теркалдаьр фуд?

- Хьаьша везаш дика нах хилар. Дог дика, къахетаме нах бах укхаза. Массахана наьха хьашташ дагалатташ хила веза болх беш вола саг. Со дика тов тахан сай балхарча новкъосташца, бахархошца. Со хьавенача хана дар из… Кхалсаг дӀатӀехъялийта сецар со, хӀаьта из дӀа ца йодаш латтар. ТӀаккха хьааьлар сога, маӀасаг лоархӀилга из долга, къаман Ӏадат иштта латтилга. БоккхагӀчарца лерхӀам хилар чӀоагӀа хоза, дика дӀаоттадаь хӀама да укх республике.

- Тахан фу аргдар Ӏа, Владимир Владимирович, укх мехкарча нахага?

- Сабаре, Ӏимерза, вӀаший къахетаме хилар дӀахьо массахана, бераш дика дешаш хилар! Адам дебаш дола гӀулакх массадолча шерашка лакха латталда, ираз, машар болаш бахалба нах!

Укх пхе шера йоккха кхоъ кхетаче хиннай тха. Россех дӀакхийтта 250 шу дизар, республикан 30 шу дизар, ГӀалгӀай паччахьалкхен 100 шу дизар. Путин Владимиргара хӀара шера гӀо дийхад Мехкадас. Республике эггара хьалха концерт дала тхо эттача хана, цхьа рояль бацар укхаза. 300 млн совгӀа ахча делар тхона хьалхарча шера, ишколашка, кхыйолча моттигашка дукха хӀамаш ийцар оаха цу ахчах. Культуран моттигаш хьайийллар. Тахан 22 культуран цӀа да мехка. Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас аьлар, кӀаьнкаш-м латар Ӏомаде ух, йиӀигаш мичахьа аха еза… Цига ха яккха, хӀама Ӏомаде йиш хургья цар хӀанз. Иштта филармоне оагӀонцара болх тоабеш къахьийгар мехка. Тахан, тӀема операци йодача хана, тӀемах лаьца кинош, иллеш дукхагӀа хьахьокх, Даьхенцара безам чӀоагӀбеш болх лоаттабу. Культуран цхьа керттера оагӀув ба из а.