Яндарерча культуран Цӏагӏа «Массаханара турпалаш» яха исторически сахьат хилар, цу денна хетадаь. Из дӏахьош яр культуран цӏен исбахьален кулгалхо Йовлой Мадина, цунна карагӏдаьлар дӏаихача а таханарча а ханашка турпалал гойтараш лоархӏаш йола безаме оагӏув вӏашагӏйолла.

Кхетаче дӏахьош хинначо Даьхе лораеш латтарий балха кеп йовзийтар, цун исторически кӏоаргача овлах дийцар. Дика масалаш доаладеш, цо къаьгга гойтар дӏаяхача ханашка российски наха тӏема сийле, Даьхен мутӏахьа хилар лакха лоаттадаь хилар.

Къаьстта йола терко тӏаяхийтар, шоай тӏема декхараш тешшаме кхоачашдеш вай бӏухой хьабоагӏаш хилара, цу тӏехьа дукха масалаш доаладир. Хӏара масал къаьгга хьагойташ дар, турпалал - из духхьал дийца чакхдоала дош хинна а ца ӏеш, наьха вахара, иштта тӏема гӏулакха никъ хилар, Даьхе бахьан долаш уж шоай са дӏадала кийча болаш хьабоагӏаш хиннилга хьалхадоаккхаш дола масал да из. Йовлой Мадинас белгалдир, дӏаяхача хана турпалхошта карагӏдаьннар вай дицде йиш йоацилга, Россе тайп-тайпарча ноахалашта юкъера бувзам цо чӏоагӏбеш хиларах.

Исторически сахьат цхьаькха лоархӏаме дакъа хинна дӏаэттар дешархошта, Даьймехкацара безам совбоаккхаш кхетам балара даькъ тӏа. Кхетаче дӏаяхьаро таро лу берашта дикагӏа довза истори, цар шоай мехках, турпалхоех доаккхал дергдолаш.

Кхетаче чакхйоалаш, Йовлой Мадинас цӏаькха хьалхадаьккхар доакъашхошта, мохк лорабеш латтарий сий деш хилар - из тӏагӏолла леладеш хӏама дац, из я ерригача юкъарлон кӏийле, аьнна. Дӏаяхача ханашкара, таханарча заман турпалал гойта болча вай турпалхой сий деш хиларо, уж дика ӏадаташ лорадаро таро лургья паччахьалкхен, цун къаман хургдолчун ӏалашо е.

Кхетаче дӏаяхьаро дешархой дегашка йоккха лар йитар, уж шоай тайпара хьожаргба турпалал гойташ долча доккхийча гӏулакхашка, шоай бехктокхам бовзаргба исторически дагалоаттам лорабарах бола.

Дола-Коа цу дийнахьа иштта дӏайихьар «Даьхен доазонашка» яха кхетаче. Из вӏашагӏъеллараш бар моттигерча культуран Цӏен болхлой, иштта царца дакъа лоацаш хилар Магӏалбика доал дара даькъ тӏара культуран-салоӏама центр.

Программа дика вӏашагӏъелла яр, чулоацам болаш, хьаэца масал долаш, цо тӏахьехар вай кагирхой Даьхен бӏухой сийдара, царна карагӏдаьннар лакха мах болаш хилар хьалхадоаккхар. Хьалхарча аргӏагӏа цига гулбеннарашта довзийтар дагалоаттама таьрахьа истори - Даьхен Турпалхой Ди.

Дешархошта хайра из лоархӏаме цӏай дӏахьош хилара маӏан малагӏа да, тахан вай юкъарлон вахаре цо малагӏа дакъа лоац.

Из кхетаче дӏахьош, Дола-Коарча бахархоша терко тӏаяхийтар, вай мехка турпалал гойташ хиннача ханашта. Кхетаче дӏахьош яр Бохтаранаькъан Имана, цо дийцар денал, турпалал гойтача бӏухой совгӏатех, царна лакха цӏераш, майдилгаш, орденаш яларах.

Ший дувцара дукхагӏа дола дакъа цо хетадир, таханарча заман турпалхошта - Россе лаьрххӏача операце доакъашхошта, шоай вахар кхо ца деш моастагӏчоа духьалъэтта, Даьхе лораеш латтача бӏухой денала.

«Дицде йиш яц вай даьшта, иштта таханарча вай бӏухошта карагӏдаьннар, цар денал, майрал. Дӏаяхача ханашкарча турпалхой сий дар вайх хӏаране декхар да»,- аьлар Дола-Коарча культуран Цӏен кулгалхочо Алероевгӏар Билала.

Цу кхетачен керттера дакъа дар, йист ца хулаш йола минот дӏаяхьар. Цар сий дир бейнача турпалхой. Таханара маьрша вахар гаргадоаладеш, цар шоай синош тӏема арешка ӏодаьхка хилар дар хӏаране дег чу. Кхетачен тӏехьарча даькъ тӏа дийцар, тахан СВО тӏом дӏахьош болча бӏухой деналах. Царна массанена ловцаш даьхар, уж сихагӏа цу тӏем тӏара маьрша болаш юхабахкар ловш.

Цу дагалоаттама кхетачен оагӏув яр «Оагӏой бетта 9-гӏа ди - Даьймехка турпалхой Ди» яха книжкай гойтам, из кийчбаьбар юртарча библиотекан болхлоша. Книжкаш тӏа дувцар Къаьнарча Русерча турпалхой деналах, полкаш лелаеш хиннача бӏухоех, доккхийча тӏемашта юкъе хиннача салтех, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӏема турпалхоех, ХХӏ бӏаьшере царна карагӏдаьнначох. Цу тайпарча кхетаченаша таро лу вай кагирхой Даьхен тешшаме къонгаш болаш хьалкхебе, цар чӏоагӏбу ноахалашта юкъера бувзам, цар хьаллоац дӏаяхача ханашкара, таханарча заман турпалхой масалаш», - йоах хоамо.

Даьхен лорбой Шера тӏатайжа, мохк лорабеш латтарий турпалал гойташ йола сийлен музей хьайийллар Лаьжгерча культуран цӏен кулгал деча Хутенаькъан ӏамархана, Жӏайрахьа кхален администрацена хьалха латтача Лаьнанаькъан Ахьмада тӏадилла. Тайп-тайпарча ханашка Даьхе лорае арабаьннарий цӏераш йовзийташ йола музей, лоархӏаме дакъа дӏалоацаш я таханарча вахаре. Деналах, майралах бизза болаш; харцо йохаеш болча наькъ тӏа лаьтта къонгаш массанена бовзаш хила беза. Даьймехка турпалий Денна хетаяь «Даьхен турпалаш» яха экскурси дӏайихьар цига. Къаман истореца лоархӏаме да из, хӏана аьлча кхувш латтача къонача тӏехьенна сийдолча къонгий цӏераш дӏайовзийта еза. Хутенаькъан ӏамархана берашта дийцар Даьхен лорбой ди вӏашагӏдоллара исторех, таханарча Россе из ди мел лоархӏаме да, иштта вай къаман бӏухоех. Дукха масалаш кхувлаш, майралца духьаллаттача гӏалгӏай къонгий тӏема исторецара хӏамаш довзийтар культуран Цӏагӏа. Къонабарашта хьалхадаьккхар, моллагӏа вола саг ший Даьхенцара яхь лораеш, цун хӏама хьаллаца кийча волаш, харцача гӏулакхий наькъаш тедаш хила везилга. Тӏехьено тӏехьенга ювцаш, яьхай массахана турпалий цӏераш, бӏаьшерашка кхы а яхаргья! Тахан Украине дӏахьош йолча тӏема операце исторех, цига дакъа лоацаш болча къонгашта духьала тӏема аренашка нийслучарех дийцар къонача тӏехьенга. Гуш дар, из деррига довза, тахка ловш уж болга.

Долакха-Юртарча культуран Цӏенна кулгал деча Манкенаькъан Зинас Даьхен Лорбой Ден хетабаь «Салтечунга яздаь каьхат» яха болам дӏабихьар ишколе. Тӏема операце доакъашхой хьаллоацаш, дӏахьош кхетаче яр из. «Российски бӏухой оагӏув хьаллоацаш, дега цхьа ший тайпара йӏовхал луш дола каьхаташ яздир бераша. Хоза, дог ураоттадеш, тедеш дола дешаш дар цар бирсача аренашка леларашта хетадаьраш. Царна доккха баркал кхайкадеш, царех дог лазаш дар бераш»,- дийцар цигарча болхлоша. Даьхе лорае арабаьннарашта хетаяь байташ йийшар цига, иштта тӏемаца дувзаденнарех йола докладаш а.

Гӏажарий-Юртарча культуран Цӏен болхлоша белгалдир из цӏай. Библиотека болхлошца цхьана, лоархӏаме кхетаче дӏахьош бар уж. Мохк лорабеш латтарашта хетадаь иллеш дӏааьлар Эльгакаевгӏар Седас. Тхьовра денз йола «Гӏарагӏураш» яха композици а яр цига хьахозаш, иштта «Цӏавола» яха дог тохадолийташ дола илли дар дӏаоалаш. Моастагӏчун наькъаш тедаш лаьттача вай къаман деналах бизза хиннача къонгий цӏераш яьхар цига Исаевгӏар Альбикас, иштта таханарча тӏема операце доакъашхой бовзийтар. Таханарча дийнахьа тӏема аренашка танкови батальона хьалха латташ, ший декхараш токхаш ва Гӏажарий-Юртара Гаданаькъан Исраил а. Культуран цӏенца, библиотекаца массахана бувзам лелабеча къонача хьаьшашта лаьрххӏа кинопрограмма кийчъяьяр цига. Вай мехкарча турпалхой тӏема, вахара никъ бовзийташ, царна карагӏ мел даьнначарех дувцаш кинош гойтар къонача тӏехьенна. Модельни библиотека болхлоша кийчбаь гойтам къаьстта йоккха терко тӏаозаш бар. Тхьоврача хана хиннача турпалех, тахан турпалал гойташ латтарех дувцаш болх бар кийчбаьр. Селханарча, иштта таханарча тӏема исторецара денош довзийташ моттиг яр из. Белгалде деза, иштта йола кхетаченаш берашца каст-каста дӏахьош хилар тахан къаьстта лоархӏаме долга. Ишттача моттигашка масал эца мегаргдараш довз къонабарашта. Культуран цӏен, библиотека болхлоша дикка къахьийгадар, шоай кхетаче боаггӏача боараме хилийта гӏерташ.

Галашкарча культуран цӏагӏа дӏайихьача кхетаче дакъа лоацаш бар «Даьхен лорбой» яхача ганза республикерча филиала болхлой, тӏема операце ветеранаш, МВД викалаш, администрацера нах, иштта кхыбараш. Лоархӏаме хьаьша яь тӏаийцар цига Россе турпал волаш ший цӏи дӏахазийтача Къоастой Ширване гаргара саг, республикерча къаман кхоллама Цӏен исбахьален оагӏонцарча балха кулгалдеш йола Абдурзакова Аьсет. Тайп-тайпарча шерашка Даьхен гӏулакха арабийннача, тӏема аренашка лийгача къонгех дийцар кхетаче. Даьхен турпалий Ди дӏаяхача ханацарча деношта, таханарча деношта юкъера бувзам чӏоагӏбеш дола тӏий да. Тахан вайна дагадох, моастагӏчун лар хоадаяь, из вохавеш эккхаваь, вай лаьтташка Россе байракх лаккха айяр. Турпалий цӏераш вай дегашка даиман яха еза! Иштта хиннад тхьовра денз, иштта хила деза дӏахойодача хана а. Тӏехьено тӏехьенга а ювцаш, яхийла деналах биззача, Даьхен гӏулакха арабаьнна лийнарий цӏераш.