Историкаша, тохкамхоша яхачох, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀем тӀа вахар верригаш а ГӏалгӀайчера 20 000 саг, царех 4 000 саг шоай лоӀамагӀа водаш а вар. Уж бар кхийна баьнна, эггара чӀоагӀагӀа дегӀаца низ чубенна ха йола нах. Хоза сибаташ долаш, шоай даьшта-ноаношта дукха безаш, шоай дезалашта, йижарашта, вежарашта, новкъосташта, лоалахошта безаш хинна нах бар.

Советски Союза дукхача къамий викалашца цхьана цар дохадир моастагӀчун эскар, Европа мехкашта кортамукъале яьккхар. Эшайир Германи, Япони.

Тохкамхоша белгалду, «тӀом дӀаболабелча денз, Коталон ди хьакхаччалца гӀалгӀай латаш хиннаб массадолча форда тӀарча а, сигаларча а, аренашкарча а эскарашка. ЦӀу унзарча тӀема массадолча довнашка дакъа лоацаш бейнаб уж».

Немций моастагӀчунца латаш, эзар ГӏалгӀайчен бахархой бейра, де доацаш бисар цу тӀем тӀа. Тахан вайна ховш да, дукха вай мехкахой Советски Союза турпалхочун лакха цӀи яла езаш бар, бакъда из кхоачашхиланзар. Дале а, вайна дика ховш да царех хӀаравар Турпал волга. Из иштта да тешшаме, из истореца долаш дар да, из дерригача каьхател лоархӀамегӀа да, къовса хьашт долаш а дац.

Цудухьа, ханорга тӀа маьтсела бетта 9-гӀа ди белгалдеш, вай уйла ю, мел лоархӀаме да из тӀехьа тӀайоагӀача тӀехьенга кхачийтар, вай салташта, эпсарашта карагӀдаьннар царна довзийтар.

СССРа ханашка а, цул тӀехьа доагӀаш хиннача шерашка а денз таханарча денга кхаччалца, ГӏалгӀайчен бахархой Россе тайп-тайпарча юрташка ух, мемориальни сийленгаш латтача. Цига вайна гуш я дукхача, Даьхе бахьан бейнача салтий цӀераш, дог тохадолийташ йолча уйлашца лох шоашта йовзаш йола цӀераш. Тохкамхоша цахаддаш болх дӀахьош хиларах, дукха ГӏалгӀайчен денал долча салтий, эпсарий цӀераш цу сийленгаш тӀа яьхай.

Дукха ха йоацаш, республикан Парламенте ГӏалгӀайчен кулгалхочо Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас къамаьл деш белгалдир, кхетаченаш дӀахьош хилар лоархӀаме долга, цар кагирхошта кхетам лу, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀем тӀа яьккхача Коталон лерхӀам, цун сийле царна йовзийт.

«Коталон 80 шу дизар – из ханорга тӀара ди хинна Ӏац, из вай даьшта карагӀдаьнначун сийдола Ди да, моастагӀчох вай Даьхе кӀалхарйоаккхаш шоай са ца кходеш духьалъэтта, цар яьккха кортамукъале я из. Вай къовсам лоаттабе беза малхбузен мехкашка даха къамаш из истори кхыча тайпара даккха гӀерташ хиларца.

Кхетаченаш вӀашагӀйохка еза, уж сийрда а йицлургйоацаш а хила еза, кагирхошта ховргдолаш Котало хала яьккхалга. Из йицъе йиш йоацилга хьалхадоаккхаш, болх дӀабахьа беза царца. Цо вайгара массанегара дӀадех бехктокхаме болх дӀахьош хилар», - аьлар цо.

Бераш, кхувш боагӀараш, ондаргаш, кагирхой, таханарча заман хьалашка хьалкхийнараш, дукхагӀча даькъе шоай мукъа ха телефонашца, компьютерашца дӀахьош ба, цар хьаэц цу наькъаца дукха хоам.

Цудухьа тахан вайна хьалхашка латт лоархӀаме декхар да, уж харцахьарча наькъ тӀа боахаргбоацаш, царна даим бакъдар хьалхадаккхар; истори, моастагӀчо вайна тӀабена бала царна дӀабовзийтар.

Нагахьа санна цу хаттарца вай мело йойя, цхьабараш царех кегабала а тарлу. Кагирхошта даим хьалхадоаккхаш хила деза вай мехкахошта карагӀдаьннар, цар денал, майрал. 1941 шера ГӏалгӀайчера тӀем тӀа бахар моастагӀчунна духьалъотта дукха вай къаман къонгаш. Царна дика гуш дар, Советски Союза моастагӀа тӀавенилга, из унзара, хӀамах дог ца лазаш, цӀий Ӏомохкадара кийча волаш, цхьаккха тайпара ди боацаш, Даьла воацаш волга.

Вай бӀухоша, цу тӀема деношка моастагӀчоа духьалъотташ, МагӀалбикера Ленинградага кхаччалца из эшаве шоай мел дола денал, майрал гойташ, кхерабенна цхьа гӀа хиллала юха ца боалаш, из юхатӀехьашкакхессар. Вайна из масал да тахан, цигара кагирхошта хьаэца дукха хӀама да, вай дай мишта майра хиннаб, царна фу карагӀдаьннад цу лирача тӀем тӀа ха йиш я цар гӀулакхашка гӀолла.

Каст-каста дувца деза къонача ладувгӀархошта, Даьхе лораеш тӀема мугӀарашка советски сага карагӀдаьнначох, цар малагӀа халонаш лайнай.

Дӏаяхача ханашкара сурт духьалхьокхаш; сага ший гаргара нах, дезал мархӀабохк, Ӏадика ювц даьца, наьнаца, машина тӀа хов кхыча нахаца цхьана, ше мича вода ца ховча новкъа воал. Тӏема моттигаш тайп-тайпара кхоачар царга. Цхьабараша ГӏалгӀай мехка ший дезалга каьхат яздора, дег чура салам-моаршал кхайкадеш, шоллагӀбараш лаьца, есарал бига, моастагӀчун карабаха хулар; цигара бовдар, юха а шоай тӀема новкъостех дӀакхетар, юха а моастагӀчоа тохар; цар ловра моцал, хьогал, гонна юкъе биса уж лазаро лоацар, бакъда шоай декхар кхоачашдора дизза. Уж цхьанна хӀамо юхатохацар.

Цу тӀем тӀа доккха дакъа лоацаш болча хана, къам мехкахдаккхарах Юкъерча Азе, Казахстане нийсбелар дуккхабараш царна юкъера. Укхаза а денал гойташ, вахарцара чам ца хувцаш, духьалъэттар уж. Цар болх бора, дешар, кхыча бахархошта новкъостал дора, къаман дикагӀа йола оамалаш йоа ца еш, моллагӀа халонаш юхатохар. Царна дагадоагӀар лаьрххӀа дола цӀай - 1945 шерара маьтсела бутт.

Ха дӀа мел йода, хӀаьта 80 шу из дукха ха ма йий, вай кагирхошта дицлуш доагӀа Гитлера керта чу хинна унзара уйлаш мишта юхаяьхар советски халкъо, мел нах хӀалакбир лаьрххӀача лагерашка чубехкаш. Даьга лаьтта мара хӀама ца юташ бӀарчча юрташ, шоай нах а тӀехьа, йоагаеш тӀавенача моастагӀчун хинна уйлаш кхоачашхиланзар. Тахан а, вай Россена духьала долча мехкашка бахача наьха хьал цу тайпара хилар хоалуш да.

Вай республике, моллагӀа хувцамаш хиларах, боккхача безамца тӀаэц кортамукъале бахьан долаш лаьттарий денал, майрал. Из дика гӀулакх хьаллоацаш, тахан а ба вай мехкахой лаьрххӀача тӀема операцен мугӀарашка вай Даьхе лораеш моастагӀчох латаш. ГӏалгӀайчен виъ бӀухочун Россе Турпал яха цӀераш еннай, 200 бӀухочунна Денала орденаш еннай.

2025 шера исторически Ди дездеш дукха концерташ, фестивалаш, мехка кхетаченаш, спортивни яхьаш, къовсамаш дӀадахьа лерхӀ.

Дукхача кхетаченашка дувцаргда лира тӀом лаьттача моттигах- Брестски гӀапах.

Тайп-тайпара ха яьнна нах хургба «Коталон Диктант» яхача халкъашта юкъерча патриотически болама чубоагӀаш а. Дукха ха йоацаш, республикан дешара моттигашка урокаш дӀайихьар, тӀом лаьттача шерашка Ленинграде 125 грамм мара наха маькх хьа ца кхоачаш хинна ха дагайохийташ, хи тӀа улла шахьар мишта моастагӀчох мукъаяьккхар дувцаш.

Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема исторен еррига оагӀонаш дагалоаттае еза, Даьхенцара безам боабе йиш яц, уж ийрча, унзара тӀема шераш, наха лайна халонаш, эза Ӏазап довзаш а диц ца деш а хила деза вай а вай тӀехье а. Вай дукхача къамех латтача боккхача мехка даим машар, барт хилба; дог делаш вахар хилда цун бахархой.